Текст книги "Беларуская лiтаратура"

Першае і другое пасляваенныя дзесяцігоддзі

Пасля Вялікай Айчыннай вайны беларуская літаратура ўваходзіла ў мірны час моцна абяскроўленай. Са звыш 500 маладых аўтараў, якія прыйшлі ў літаратуру ў “маладнякоўскі перыяд”, у паэзіі, прозе, драматургіі, крытыцы, публіцыстыцы пасля вайны налічвалася не больш за 50. Многіх беларускіх пісьменнікаў страціла літаратура ў гады рэпрэсій, іншыя загінулі на фронце.

У верасні 1949 г. адбыўся другі з’езд пісьменнікаў Беларусі, які падвёў вынікі развіцця беларускай літаратуры пасля першага з’езда, за 15 гадоў. Некаторыя з тых пісьменнікаў, хто пачынаў у 20-я гады ХХ ст., адышлі ад літаратуры, бо літаратура па-ранейшаму была “гарачым цэхам”, справай небяспечнай.

Што займала ў гэты перыяд майстроў слова? Мірная праца па адбудове роднага краю, які быў разбураны ў вайну, услаўленне гераізму воінаў і партызан у барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі, агітацыя за мір – вось асноўныя тэмы ў літаратуры таго часу. У творах апявалася дружба народаў СССР, гучалі матывы “ўсяленскай” радасці, планетарнай урачыстасці. Аднак у літаратуры ўжо адчуваліся павевы “халоднай” вайны, калі жыццё народаў розных краін, якія яшчэ ўчора выступалі адзіным фронтам супраць сумеснага ворага – гітлераўскага фашызму, – падавалася ў розных фарбах, калі чорнай фарбы не шкадавалі дзеля паказу капіталістычнага свету, а сацыялістычная рэчаіснасць малявалася ў ружовых колерах. Гэта быў час з’яўлення буйных эпічных палотнаў. Пісаліся эпапеі, раманы, аповесці, паэмы пра змаганне беларускага народа з фашызмам. Прыкладам можа быць раман-эпапея М. Лынькова “Векапомныя дні”, які ставіў эпахальную задачу – паказаць панараму барацьбы беларускага народа з нямецка-фашысцкімі захопнікамі на фронце, у тыле, у партызанах, ахапіўшы падзеі мінулай вайны як мага шырэй. Раман I. Мележа “Мінскі напрамак” таксама аб вайне, аб аперацыі “Баграціён”, што завяршылася вызваленнем Беларусі ад чужынцаў.

Аб разгортванні партызанскай барацьбы – раманы I. Гурскага (“У агні”), М. Ткачова (“Згуртаванасць”), А. Кулакоўскага (“Расстаёмся ненадоўга”), Т. Хадкевіча (“Рэха ў гарах”), аповесці У. Карпава, А. Міронава, У. Шахаўца, запіскі ўдзельнікаў партызанскага руху В. I. Казлова, В. I. Лівенцава, М. П. Каралёва, п’есы К. Губарэвіча (“Брэсцкая крэпасць”), А. Кучара (“Гэта было ў Мінску”). У паэзіі звярнулі на сябе ўвагу кнігі вершаў М. Танка (“На камні, жалезе і золаце”, “Каб ведалі”), П. Броўкі (“Дарогай жыцця”), паэмы А. Куляшова (“Толькі ўперад”), А. Зарыцкага (“Залатое дно”).

Паступова ваенная тэматыка саступала месца мірным тэмам. Для дзяцей пісалі А. Якімовіч, У. Краўчанка, М. Гамолка, К. Кірэенка. Ствараліся апавяданні пра асушэнне балот і будаўніцтва гідраэлектрастанцый, пра заможнае жыццё калгаснікаў (“Пяюць жаваранкі” К. Крапівы). Аднак у творах аб сучаснасці назіраўся відавочны перакос у бок ідэалізацыі. Уплыў даваеннай традыцыі ў літаратуры значна аслабеў. З’явіўся шэраг твораў, у якіх жыццё пасляваеннай вёскі і горада прыхарошвалася, малявалася светлымі фарбамі. Сяляне жылі ў зямлянках, у калгасах не аплочваліся працадні – ні рублём, ні хлебам. Людзі галадалі, аралі калгасны палетак, упрагаючыся ў плуг, ці сеялі, цягнучы за сабою барану. Такой была рэчаіснасць. А літаратура выдавала жаданае за рэальнае, нібыта даўно залечаны ўсе раны, людзі жывуць у дастатку. Так нарадзілася “тэорыя бесканфліктнасці”, паводле рэцэптаў якой паўсядзённае жыццё паказвалася ў ружовым святле.

Нават лепшыя творы не былі пазбаўлены ўплываў названай тэорыі. Асудзіўшы яе на словах, беларуская літаратура, па сутнасці, яшчэ доўга не магла пераадолець яе разнастайных праяўленняў. Несумненна, што “тэорыя бесканфліктнасці” была спараджэннем атмасферы пасляваеннага часу, новым “вітком” культу асобы, калі падганялася пад ідэалагічныя догмы рэальнае жыццё. Часта мастакі апісвалі не тое, што хацелі, што бачылі, а вымушаны былі на ўсе лады расхвальваць сацыялістычную рэчаіснасць.

Прыкладам таго, як жывая рэчаіснасць “не ўкладвалася” ў схемы, з’яўляецца раман I. Шамякіна “Глыбокая плынь”.

Асобна стаяць у літаратуры першага пасляваеннага дзесяцігоддзя апошняя частка трылогіі Я. Коласа “На ростанях”, раман П. Пестрака “Сустрэнемся на барыкадах”, аповесць у вершах А. Куляшова “Граніца”. Гэтыя творы непадуладныя часу.

У сярэдзіне 50-х гадоў ХХ ст. адбыліся якасныя змены ў грамадскім жыцці. Прайшоў ХХ з’езд Камуністычнай партыі, ён асудзіў культ асобы Сталіна. Надышоў час “хрушчоўскай адлігі”. У гэты перыяд літаратура наблізілася да непасрэднага жыцця, выявіла шмат праблем, новых тэм, вобразаў. У творах нібы “жыццё загаварыла само”. На першы план выйшлі апавяданне і нарыс. Многія праблемы часу ўзнімала аповесць Я. Брыля “На Быстранцы”. Аўтар удумліва і глыбока даследуе праблемы сучаснасці.

Новыя падыходы намеціліся ў адлюстраванні душы, пачуццяў чалавека.

Каханне – свет, які падзелены на святло і цені. Там, дзе яно ёсць, свеціць сонца, там, дзе яго няма, цемра, бездань. Героі жывуць у гэтым цудоўным свеце, у перапляценні святла і цемры. Гераіня ў творах паўставала носьбітам святла, духоўнасці, маралі, цноты і праўды. Герой імкнуўся да высокага пачуцця, адчуваў прыліў сіл і энергіі, перажываў узлёт духу. Каханне нібыта “вярнулася” ў мастацкія творы. У гэты час напісана аповесць А. Карпюка “Данута” (1960) – адзін з лепшых твораў у пасляваеннай беларускай літаратуры аб юначым каханні.

Літаратурнае жыццё 1956–1960 гг. характарызуецца шматлікімі дыскусіямі: што такое сучаснасць, наш сучаснік у жыцці і ў літаратуры, аб розных стылях у літаратуры, аб спецыфіцы літаратуры і інш. Вярнуліся да чытача творы і імёны многіх рэпрэсіраваных пісьменнікаў: М. Гарэцкага, М. Зарэцкага, М. Чарота, П. Галавача, Б. Мікуліча, У. Дубоўкі, Ц. Гартнага, В. Каваля, С. Баранавых, А. Бабарэкі і інш. Незвычайны лёс гэтых аўтараў і іх кніг не мог не паўплываць на абуджэнне творчага пачатку іх маладых паслядоўнікаў, не мог не абудзіць цікавасць да беларускай літаратуры. На змену адкрыта публіцыстычнаму характару твора прыходзіць большая праўдзівасць, канкрэтыка, спакой, даверлівасць, спавядальнасць, шчырасць.

Абнаўлялася паэзія. У ёй стала больш жыццёвай змястоўнасці, шчырасці, даверу. Упершыню за многія гады паэты загаварылі пра самае набалелае, пра духоўнасць у чалавеку, пра нацыянальныя карані, бацькоўскую мову, пра гісторыю роднага краю.

У літаратуру прыходзілі новыя пакаленні паэта ў і празаікаў, нарысістаў і публіцыстаў, драматурга. Такога “прызыву” ў літаратуру даўно не назіралася. Гэта былі надзвычай “ураджайныя” гады ў беларускай літаратуры.

На літаратурную арэну ў другой палове 50-х пачатку 60-х гадоў выйшла пакаленне паэтаў і пісьменнікаў, чыё дзяцінства было “абпалена” вайной, пакаленне бязбацькавічаў, як яны самі сябе ахрысцілі ў мастацкай творчасці. Літаратурная крытыка называла яго яшчэ “філалагічным” пакаленнем, бо ўсе яны ў асноўным прайшлі праз універсітэцкія і інстытуцкія аўдыторыі. Гэтыя паэты і празаікі заявілі аб сабе гучна, таленавіта, засведчыўшы высокую культуру творчасці, выявіўшы адметны погляд на рэчы, прафесійнае ўмельства. Яны выдатна валодалі пластыкай пісьма, прагнулі духоўнасці і ідэалу, рамантыкі і філасафічнасці, глыбіні пазнання жыцця, часу і асобы. Гэта найперш празаікі У. Караткевіч, М. Стральцоў, I. Пташнікаў, I. Чыгрынаў, І. Навуменка, В. Адамчык, Б. Сачанка, А. Кудравец, У. Дамашэвіч, вядомыя паэты Р. Барадулін, Н. Гілевіч, А. Вярцінскі, Г. Бураўкін, В. Зуёнак, П. Макаль, А. Лойка, Ю. Свірка, А. Грачанікаў, Е. Лось.

Яркія і цікавыя творы з’яўляліся адзін за другім. Пра вайну пісалі ўжо з большым роздумам, аналітычна, імкнучыся асэнсаваць тое, што значылі падзеі ваенных гадоў для чалавека, канкрэтнай асобы (“На чацвёртым годзе вайны” М. Стральцова). Былі надрукаваны дылогія А. Адамовіча “Партызаны” (“Вайна пад стрэхамі” і “Сыны ідуць у бой”), раманы I. Навуменкі “Сасна пры дарозе”, “Вецер у соснах”.

Звяртае на сябе ўвагу глыбока лірычная, праўдзівая проза М. Стральцова (“Сена на асфальце”), I. Навуменкі (“Хлопцы-равеснікі”, “Верасы на выжарынах”), Б. Сачанкі (“Зямля маіх продкаў”), I. Чыгрынава (“Птушкі ляцяць на волю”), I. Пташнікава (“Чакай у далёкіх Грынях”) і інш. Гэтыя творы называлі яшчэ спавядальнай прозай. Паэтызацыя прозы і празаізацыя паэзіі – такімі былі тэндэнцыі ў мастацкай творчасці пазначанага перыяду. Іншымі словамі, у прозе назіралася імкненне да выяўлення ўнутраных пачуццяў, а ў паэзіі ўсё большае месца займалі думка, аналіз. Як у прозе, так і ў паэзіі выяўлялася неадольнае жаданне дайсці да глыбінных вытокаў нашага грамадзянскага існавання, зведаць і адказаць самім сабе на пытанні: хто мы, што мы, што ў нас за душой, чым жывём і чым цікавыя мы сярод іншых людзей? Невыпадкова асаблівы поспех выпаў на долю твораў У. Караткевіча, менавіта дзякуючы таму, што на гістарычнай аснове, адметнай, нацыянальнай, вырасталі яго сюжэты, рамантычныя па духу, багатыя, змястоўныя, вострыя. Творы У. Караткевіча – філасофска-інтэлектуальныя па сваім змесце. Аўтар гаварыў пра мінулае, а меў на ўвазе светлы нацыянальны дом. Дойлідам нашага беларускага нацыянальнага дому выступіў у сваіх творах гэты пісьменнік. Ён пісаў:

 
Усе шляхі прыводзяць не да Рыма,
А да родных вербаў і бяроз…
 

Мова пісьменніка пластычная, чыстая, сакавітая. Жывапіс словам у яго вельмі каларытны. У паэта У. Караткевіча ёсць верш “Дзяўчына пад дажджом”, дзе даецца пластычны малюнак летняга дня, лірычна-натхнёны аповед пра дзяўчынку-падлетка, якая выбегла на дождж. У творы выказана захапленне маладосцю, хараством. Дзяўчына нібы злілася з сонцам, з дажджом, вырастае пад небам, расце з зямлёй, усё тут з’ядналася – і водар бэзу, і пахі зямлі, і фарбы неба. Дзяўчына – вернасць, дзяўчына – вечнасць, калі так хочацца жыць і жыць. Але… “ стронцый быў у дажджы”. Нечаканае, як стрэл, заключэнне змушае задумацца пра лёс чалавека, які толькі сабраўся жыць і выбег пад струмені цёплага дажджу. Нязвыклая канцоўка твора. Радок, як выбух, як нараканне на лёс, як адкрыццё неадступнага. А верш жа напісаны задоўга да аварыі на Чарнобыльскай атамнай станцыі.

Заўсёды цікавыя чытачу раманы У. Караткевіча “Каласы пад сярпом тваім”, “Нельга забыць”, “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”, аповесці “Дзікае паляванне караля Стаха”, “Чазенія”, “Цыганскі кароль”, зборнік апавяданняў “Блакіт і золата дня”. Далёкая па часе і ўсё ж такая блізкая нам сівая мінуўшчына ўспрымаецца ў творах выдатнага мастака слова, як наш сённяшні дзень.

З нязменным пастаянствам пісаў на тэму вайны народны пісьменнік Беларусі В. Быкаў. Але творы яго не столькі пра вайну, колькі пра чалавечае ў чалавеку, пра мяжу чалавечых мажлівасцей, пра вернасць чалавека самому сабе, пра здольнасць ці няздольнасць заставацца чалавекам у любых сітуацыях, нават на мяжы жыцця і смерці. З твора ў твор пераходзяць своеасаблівыя маральныя высновы, заключэнні пра жыццё чалавека, этычныя канцэпцыі паводзін персанажаў, адметныя “законы” чалавечага быцця тыпу: “прайсці праз усе выпрабаванні і застацца чалавекам”, “не загубі чалавечае ў чалавеку”, “не здрадзь”, “не спрабуй выратавацца сам за кошт чужога жыцця”, “не падманвай самога сябе”, “не хавайся”, “жыві жыццём сваіх падначаленых”, “лепш весці ў атаку, чым гнаць на вышыню”, “перамога любой цаной – ганебная перамога”, “не забывайся ніколі раскопваць кар’ер сваёй памяці”, “не ўсё няясна ў тумане…” і г. д.

“У дачыненні да праблем мінулай вайны, – пісаў В. Быкаў, – літаратура павінна праявіць крыштальную праўдзівасць і шчырасць. Толькі праўдзівыя і да канца асэнсаваныя сведчанні мінулай вайны могуць саслужыць чалавецтву патрэбную службу… Абавязак кожнага сведкі і ўдзельніка мінулай вайны – гаварыць толькі праўду, якой бы горкай яна ні здалася, будучы пры гэтым бязлітасным у сваёй шчырасці”.

Сярод твораў таго часу звяртаюць на сябе ўвагу аповесці I. Шамякіна “Драма”, Э. Ялугіна “Пасля нябыту” (пра Цішку Гартнага).

Выпадае са звыклага рада традыцыйнасці філасофска-інтэлектуальная проза (цыкл апавяданняў Я. Сіпакова “Жанчына сярод мужчын”, твор А. Карпюка “Сучасны канфлікт”), у якой ажываюць шчырыя чалавечыя пачуцці, дзе гаворыцца пра вернасць і здраду, калі для кожнага персанажа “ўчарашняга не вернеш”, таго трапяткога, першаснага, самага моцнага пачуцця кахання, якое героі хацелі б захаваць у душы назаўсёды. Раман А. Карпюка “Карані” вяртае чытача да нацыянальных духоўных вытокаў.

Вяртанне да каранёў і асэнсаванне сучаснасці – гэта якраз тыя дзве тэндэнцыі, якія і з’яўляюцца галоўнымі ў сённяшняй беларускай літаратуры. Творцы мастацкага слова знаходзяцца на шляхах асэнсавання гістарычнага і сучаснага быцця беларускага народа.

Ваенная тэма ў беларускай літаратуры

У беларускай літаратуры ў пасляваенны час надоўга і трывала запанавала ваенная тэма. Тэма вайны, цяжкай, непасільнай, што руйнавала не толькі хутары, вёскі, гарады, але і звыклы лад жыцця, душы людскія, была, бадай, адзіным абсягам, дзе галоўным стаў паказ гераізму і патрыятызму народа ў святой справе абароны роднай зямлі ад чужаземных захопнікаў.

Доўгі час вайна малявалася ў літаратуры як супрацьстаянне двух светаў, дзвюх ідэалогій – духоўнасці і бездухоўнасці, як выяўленне каштоўнасці чалавечага жыцця, як яшчэ адна спроба зразумець магчымасці чалавека ў вірлівых катаклізмах ХХ ст. За гэтую асаблівую прывязанасць да ваеннай тэматыкі ў адрас літаратуры, у тым ліку беларускай, не аднойчы гучалі папрокі, што, маўляў, падзеі вайны займаюць зашмат месца ў мастацкіх творах, што ваеннае супрацьстаянне стала для многіх пісьменнікаў ледзь не своеасаблівай рэлігіяй. Занадта балючымі і цяжкімі былі ўспаміны аб вайне ў народа Беларусі. Таму найбольш трывалае месца ў нашай літаратуры занялі матывы чалавечых страт і чалавечага болю, расчараванняў і пакут, матывы гвалту і здзекаў з чалавечай прыроды, апісанні таго, якімі агромністымі высілкамі і далёка не ўсім удавалася выжыць і заставацца з чалавекам у ваеннае ліхалецце.

Для беларускай літаратуры найбольш трывалыя поспехі надоўга былі звязаны з распрацоўкай вострых і набалелых праблем мінулай вайны. Старажытная зямля Беларусі, з яе шматпакутным народам, якая па сваім геапалітычным становішчы знаходзіцца нібы на сямі вятрах і не раз станавілася арэнай, полем крывавых бітваў, здолела столькі вынесці, перажыць, ды не зламацца, не загібець, а выстаяць.

Адзначым дзеля справядлівасці, што вайна і ваеннае супрацьстаянне маляваліся ў беларускай літаратуры ў розныя часы па-рознаму. Умоўна можна вылучыць пяць этапаў у асвятленні падзей мінулай вайны ва ўсёй беларускай літаратуры.

Першы этап звязаны з паказам вайны перамаганоснай, маштабнай, эпахальнай, вайны народаў, франтоў, ставак, падполля і тылу, вайны партызанскай. У літаратуры панавала так званая “тэорыя бесканфліктнасці”. Жыла эйфарыя перамогі ў грамадстве. У такіх творах Беларусь паўставала ўся агні пажарышчаў (“У агні” I. Гурскага), малявалася згуртаванасць народаў перад небяспекай усеагульнага вынішчэння (“Згуртаванасць” М. Ткачова), паказваліся гераічныя старонкі змагання (“Брэсцкая крэпасць” К. Губарэвіча, “Канстанцін Заслонаў” А. Маўзона), апісваліся найбольш удалыя ваенныя аперацыі па вызваленні роднага краю ад ворагаў-чужынцаў (“Мінскі напрамак” I. Мележа). Паэтычныя радкі гучалі заклікам да святой барацьбы з захопнікамі (“Беларускім партызанам” Я. Купалы, паэма “Беларусь” П. Броўкі). Ваенны час разглядаўся не іначай як час лёсавызначальны, а падзеі, з ім звязаныя, заставаліся на доўгі час векапомнымі (“Векапомныя дні” М. Лынькова).

У такіх творах яшчэ не было месца людскім адчуванням, асабістым бедам, трывогам за заўтрашні дзень, на першым плане – батальныя сцэны, подзвігі героя ў, военачальнікаў і камандзіраў. Дзеянні адбываюцца глабальным маштабе, у штабах на фронце і партызанскіх зямлянках. На велізарных прасторах ідзе змаганне не на жыццё, а на смерць.

Другі этап у распрацоўцы ваеннай тэмы распачаўся ў канцы 50-х – пачатку 60-х гадоў, калі мастакі слова нарэшце звярнуліся да суровай праўды ваеннага часу. ХХ з’езд партыі камуністаў “адкрыў шлюзы” для ўрачыстасці праўды. Амаль з дакументальнай дакладнасцю ў літаратуры пачалі паказваць і жорсткасць, бесчалавечнасць вайны, пакуты чалавека на вайне, сталі раскрываць далёка не прываблівыя карціны вынішчэння ўсяго жывога на зямлі, вытручвання з душ людскіх лепшых пачуццяў, нівеліроўкі характараў. Загаварылі пра кар’ерызм на фронце, траскучую рыторыку пустых заклікаў да змагання, галавацяпства некаторых камандзіраў, дэмагагічнасць разважанняў аб нашых перамогах, “шапказакіданне” на пачатку вайны альбо і проста пра пранырлівасць, падман, здзек, спробу схавацца за чужымі спінамі, імкненне любой цаной выжыць у крывавай бойні. Гэты этап бярэ пачатак з выхадам у свет аповесці I. Шамякіна “Агонь і снег” – адной з частак кнігі “Трывожнае шчасце”.

Менавіта на гэты перыяд прыпадае і прыход у беларускую літаратуру В. Быкава, празаіка вострага і бескампрамісна-праўдзівага, які, здавалася б, “аддаў” іншым пісьменнікам усё – штабы і стаўкі, дзеянне на франтах і ў тыле, але не адступіўся, не забыўся толькі на аднаго, самага галоўнага ўдзельніка вялікай бітвы – радавога байца, простага салдата, на плечы якога і лёг асноўны цяжар ваеннага ліхалецця.

Трэці этап літаратуры аб вайне звязаны, як адзначала тагачасная крытыка, з феерычным усплёскам дакументалістыкі. З’явілася шмат твораў мемуарнага жанру. Гэта былі дзённікавыя запіскі, развагі і літаратурныя апрацоўкі ўспамінаў удзельнікаў вайны. У іх прываблівала жывая канкрэтыка, рэальнасць падзей, вострая памяць на дэталі быццам ужо далёкага, але яшчэ трывалага ў свядомасці мінулага. Перажыта ды не забыта. З’яўляюцца мемуары военачальнікаў, камандзіраў, дзеяча фронту і тылу. Менавіта на гэты перыяд прыпадае выхад кнігі па-сапраўднаму ўнікальнай – мастацкага дакумента часу, успамінаў ахвяр шматлікіх беларускіх Хатыняў – “Я з вогненнай вёскі” А. Адамовіча, Я. Брыля, У. Калесніка, а таксама другое выданне ўспамінаў дзяцей вайны “Ніколі не забудзем”.

На чацвёртым этапе звяртаў на сябе пільную ўвагу чытачоў зварот пісьменнікаў да жаночай і дзіцячай памяці, якая, як аказалася, была надта ўчэпістай, трывалай на жывыя, непасрэдныя ўражанні аб днях, што ніколі не забудуцца (“Суд у Слабадзе” В. Казько, “Гандлярка і паэт”, “Шлюбная ноч”, “Вазьму твой боль” I. Шамякіна).

Пяты этап паказу вайны ў беларускай літаратуры выявіў тэндэнцыю да філасофска-інтэлектуальнага асэнсавання падзей вайны як падзей усеагульнага нявечання і разбурэння: зямлі, жытла, душ людскіх. У гэтым рэчышчы напісаны аповесці В. Быкава “Знак бяды”, “У тумане”, “Кар’ер”, а таксама раманы I. Навуменкі “Сасна пры дарозе” (1962), “Вецер у соснах” (1967), “Сорак трэці” (1974), “Смутак белых начэй” (1980), I. Чыгрынава “Плач перапёлкі” (1972), “Апраўданне крыві” (1977), “Свае і чужынцы” (1984), іншыя творы беларускіх пісьменнікаў.

Асвятленне падзей вайны ў мастацкай практыцы беларускіх пісьменнікаў праходзіла ў настойлівых пошуках, у жаданні “прабіцца” да самога чалавека, у імкненні зразумець і спасцігнуць усю паўнату чалавечых адчуванняў у суровых умовах выпрабавання фізічных і духоўных сіл.

Пытанні для кантролю

1. У якіх умовах стваралася беларуская літаратура перыяду Вялікай Айчыннай вайны?

2. Якія творы беларускай літаратуры былі напісаны ў гады Вялікай Айчыннай вайны?

3. Назавіце імёны тых пісьменнікаў, хто працаваў у беларускай літаратуры ваеннай пары.

4. Які асноўны пафас твораў ваеннага перыяду?

5. У чым кансерватыўнасць літаратуры першага пасляваеннага дзесяцігоддзя?

6. У чым заключаецца сутнасць “тэорыі бесканфліктнасці” і як яна паўплывала на пасляваеннае літаратурнае развіццё?

7. “Спавядальныя” матывы ў літаратуры 60-х гадоў ХХ ст. Як вы разумееце выраз, што ў творах літаратуры “жыццё загаварыла само”? Праблематыка твораў таго часу.

8. Чым адметна творчасць пасляваеннага пакалення літаратараў?

9. Новыя тэндэнцыі ў беларускай літаратуры – вяртанне да нацыянальных вытокаў, асэнсаванне гістарычнага лёсу беларускага народа.

10. Якія этапы ваеннай тэматыкі можна вылучыць у беларускай літаратуры?

Беларуская літаратура на сучасным этапе

Проза

Агульнавядомыя дасягненні ўсіх жанраў беларускай літаратуры ХХ ст. – паэзіі, прозы, драматургіі. Але, бадай, шырокае прызнанне ў свеце беларуская літаратура заслужыла сёння дзякуючы найперш здабыткам нашай прозы: рамана, аповесці, апавядання. Прозы, якая літаральна на вачах некалькіх пакаленняў, прайшоўшы паскораны шлях развіцця, стала шматжанравай і шматстылёвай, паглыбленай, аб’ёмнай. Беларуская проза – эпас народнага жыцця на найбольш важных этапах гісторыі чалавецтва. У паказе лёсавызначальных шляхоў беларускага народа на нялёгкіх дарогах гісторыі чалавечай цывілізацыі сучаснай прозе належыць асаблівае месца.

Беларуская проза моцная перш за ўсё паказам падзей мінулай вайны. Тут прыярытэтнае месца займае Васіль Быкаў.

Празаік піша “сваю” вайну, знаходзячыся “на бестэрміновай перадавой” (А. Адамовіч). Ён апавядае пра радавых вайны, што вынеслі на сваіх плячах увесь цяжар ваеннага ліхалецця, пра “пралетарыят” пярэдняй лініі акопаў, пра тых, хто бяжыць у атаку або засыпаны зямлёю, каго “дабіваюць”, “дакалочваюць” мінамі, снарадамі, хто ідзе здабываць партызанскі харч ці ўзрывае варожы эшалон, хто штурмуе варожыя ўмацаванні. Вось атака, яшчэ атака (“Праклятая вышыня”). Пісьменнік вырашае ў сваім творы, што лепш – весці людзей ці гнаць іх, як на бойню, у атаку (“Яго батальён”). Як прайсці праз выпрабаванні і застацца чалавекам (“Пайсці і не вярнуцца”)? Аказваецца, што на вайне многае залежыць ад самога чалавека. Як неабходна, чаго б гэта ні каштавала, дажыць да світання, не замерзнуць, не памерці, каб унесці свой, хай невялікі, але такі неабходны ўклад у агульную перамогу (“Дажыць да світання”).

Аповесць “Знак бяды” напоўнена філасофскім зместам. Колькі тут “знакаў” – прыкмет чалавечай бяды! Запусцелы хутар – знак поўнага вынішчэння чалавецтва. Калі прыйшла бяда, нічым яе не спыніць, не адвесці. Дык ці не лепш, каб яе, бяды, зусім не ўзнікала.

Аповесць В. Быкава “Сотнікаў” – твор аб узыходжанні і падзенні чалавека. Узыходжанне на п’едэстал славы, чалавечнасці, дабра, праўды. І падзенне ў чорную прорву здрадніцтва, калі, хочучы перахітрыць “самога сябе”, чалавек пайшоў на змову з уласным сумленнем, падмануўся, каб выжыць. Але сам не выратаваўся, а душу д’яблу прадаў, стаў забойцам і ўжо як збавення шукае смерці.

Маральна-этычныя праблемы аўтару лягчэй было вырашыць на матэрыяле вайны. Ды і матэрыял гэты добра знаёмы пісьменніку. Ён усю вайну ваяваў у пяхоце. Імя лейтэнанта В. Быкава было нават выбіта на абеліску над брацкай магілай, маці атрымала на яго пахавальную. А ён выжыў.

Пра падзеі на Беларусі ў першыя дні вайны, калі фронт адкаціўся на ўсход, а ў невялічкую вёсачку Верамейкі неўзабаве павінны прыйсці немцы, пра жыццё і барацьбу пад нямецка-фашысцкай акупацыяй расказвае пісьменнік Іван Чыгрынаў у пенталогіі “Плач перапёлкі”, “Апраўданне крыві”, “Свае і чужынцы”, “Вяртанне да віны”, “Не ўсе мы згінем” (1996).

З сучаснай прозы сапраўдным адкрыццём новага мацерыка чалавечага быцця сталі раманы Вячаслава Адамчыка “Чужая бацькаўшчына” (1978), “Год нулявы” (1983), “I скажа той, хто народзіцца” (1987), “Голас крыві брата твайго” (1990). У сваіх раманах пісьменнік нібыта раскрыў формулу існавання народа Заходняй Беларусі. Бацькаўшчына – гэта бацькоўская зямля, надзел, бацькоўскі кут – хата, жытло, зямля, поле, тое, што ад нараджэння, змалку павінна належаць чалавеку які з гэтай зямліцы корміцца, на якой жыве. А тут бацькаўшчына становіцца чужой, не сваёй, навісае пагроза зусім яе страціць, з-за чаго гераіня ідзе на неверагодны ўчынак, хітрасцю перапісвае спадчыну, а сама адважваецца на смяротны грэх – зводзіць са свету свякроў і залоўку, апаіўшы іх чэмерам. Ноччу ў адрыне яны паміраюць у пакутах, што не застаецца таямніцай для вёскі.

Раманы В. Адамчыка – пра адвечныя сувязі чалавека з роднай зямлёй і яе людзьмі.

“Агульнанацыянальныя адзнакі” (В. Каваленка) даўно зацікавілі В. Адамчыка. Ён з пакалення беларускіх празаікаў, што дало літаратуры такія вядомыя імёны, як Іван Пташнікаў, Іван Чыгрынаў, Барыс Сачанка, Алесь Адамовіч, Міхась Стральцоў. Гэтыя аўтары разам з непасрэднымі сваімі папярэднікамі, такімі як Іван Мележ, Іван Шамякін, Янка Брыль, Васіль Быкаў, спрыялі сваёй творчасцю буйному росту беларускай літаратуры.

Новыя жанрава-выяўленчыя мажлівасці “дэманструе” ў інтэлектуальнай прозе Янка Сіпакоў. Творы яго не толькі пра тое, што было (гістарычная тэма), што ёсць (рэалістычна-канкрэтная, бытавая тэма), але найперш пра тое, што можа быць. У апавяданнях нібы мадэліруецца жыццё герояў, распавядаецца пра тое, што можа быць, калі чалавек зробіць той ці іншы крок, ажыццявіць свой учынак. У творах паказваюцца не тыповыя характары ў тыповых абставінах, як таго патрабуе тэорыя рэалістычнага мастацтва, а нешта іншае. Гэта іншае якраз можна сфармуляваць так: пісьменнік раскрывае створаныя логікай мастацкага ўяўлення характары персанажаў і ўчынкі, ім прадыктаваныя, у лагічна верагодных абставінах.

Вось сюжэт такога твора. Муж так любіў жонку, так раўнаваў яе, што, калі прыйшла небяспека і яму трэба было нечакана развітацца з жыццём, ён, раздумаўшыся (“мяне не будзе, а яна застанецца тут, з гэтымі… супернікамі”), вырашыў і яе забраць з сабою на той свет. Выдаў яе фашыстам (падзеі адбываліся ў гады вайны). Лёс распарадзіўся такім чынам, што жонка з прыёмным сынам загінулі, а ён застаўся жыць. Па-свойму парадаксальная сітуацыя.

З таго часу Вазьміцель (так завуць галоўнага героя) кожны год – увосень, узімку, летам – едзе ў адну і тую ж вёску, усё ў адну і тую ж хату, да жончынай сястры, каб дапамагчы ёй па гаспадарцы і хоць чым “замаліць” свае былыя грахі. Яны выбіраюць з поля бульбу, звозяць сена, жанчына ўвесь час злуе, патрабуе, каб болей не ехаў, але ён усё роўна едзе. Узімку яны, мужчына і жанчына, моўчкі ўскідваюць мёрзлае бярозавае бервяно на козлы, моўчкі яго пілуюць. “Маўклівыя людзі” – так называецца гэтае апавяданне Янкі Сіпакова. Вазьміцель (можа, зусім невыпадкова так завуць галоўнага героя, які забраў “нізашто чужое жыццё”) будзе ехаць і другі, і трэці раз сюды, і гэтак жа маўкліва яны разам будуць працаваць.

“Не раўнуе, значыць, не любіць!” – вырашыла для сябе галоўная гераіня іншага апавядання Я. Сіпакова і пачала ўсё рабіць так, каб муж яе прыраўнаваў. У сваю чаргу муж павёў сябе адпаведным чынам, так, што жонка яго таксама прыраўнавала. У выніку на бліжэйшым каля іх дому прыпынку гарадскога транспарту, на слупе, з’явілася аб’ява: “Маладая сям’я разменьвае двухпакаёвую кватэру…” Апавяданне хораша называецца: “Нехта глядзіць у гняздо жаўранка”. Наогул назвы апавяданняў у пісьменніка цікавыя, ёмкія, інтрыгуючыя.

Умоўнасць сітуацый, неразгорнутасць характараў персанажаў, ярка выражаны павучальны змест, своеасаблівая стылістыка, адметная інтанацыя характарызуюць прозу Я. Сіпакова. Гэта новае слова ў беларускай літаратуры, новыя па змесце і па сваіх жанрава-стылёвых якасцях творы.

Хлопец прыехаў да дзяўчыны, з якой сябраваў у студэнцкія гады, у тую вёску, дзе яна працуе настаўніцай Прыехаў нечакана. Дзяўчына ўжо замужам, у яе – маленькае дзіця, клапатлівы муж. І былы жаніх выдае сябе за далёкага родзіча настаўніцы.

“К нам прыехаў дзядзя з Глядзівастока”, – гулліва паўтарае яе дачушка. А свякруха гадае, які гэта родзіч, калі ў цёткі Пелагеі ў тым далёкім Уладзівастоку ніколі дзяцей не было, а таму, калі маладыя – Ён і Яна – ідуць растрасаць сена на лугі, выпраўляе ім услед і маленькую пяцігадовую ўнучку. І хоць апранула маладая настаўніца на сенакос сваю колішнюю студэнцкую сукеначку, і хоць правялі яны разам паўдня, але былое каханне не вярнулася. Нязваны госць вымушаны гэтак жа цішком, нечакана, як і прыехаў, паехаць назад. “Госць пад час сенакосу” – такую назву носіць апавяданне. Як бачым, інтэлектуальная проза патрабуе думак, суперажывання, саўдзелу чытача.

Проза гэтая эмацыянальная, настраёвая, пластычная, суб’ектыўная. Яна мае адметную стылістыку, своеасаблівы сінтаксіс і адметную ж лексіку, сваю выключную інтанацыю, мелодыку. Гучанне твора, у залежнасці ад настрою, то гулліва-радаснае, то мінорнае, задуменна-элегічнае, то іранічна-паблажлівае, з гумарам.

Апавяданні-канцэпцыі, аповесці-канцэпцыі, раманы-канцэпцыі – такіх твораў у беларускай літаратуры з’яўляецца ўсё больш і больш, што сведчыць аб пашырэнні ў ёй канцэптуальнага (канструктыўнага) філасофскага мыслення. Пісьменнікі ўсё глыбей аналізуюць кожную з’яву, дэталёва даследуюць характары персанажаў, дакопваючыся да таямніц душы сваіх герояў, прасочваючы найтанчэйшыя зрухі чалавечай душы, змены настрою, павароты думкі.

Вядомы мастак П. Пікаса неяк заўважыў: “Адны хацелі адлюстраваць свет такім, якім яны яго бачылі. Я хачу паказаць свет такім, якім я яго мыслю”. Менавіта так можна ахарактарызаваць пазіцыю аўтараў, што пішуць інтэлектуальную прозу. Яна – наватарская па сваім характары. Інтэлектуалізм у мастацтве – гэта такая форма мастацкага асэнсавання рэчаіснасці, якая мае адметныя мэты, асаблівую актыўнасць (павышэнне ролі суб’ектыўнага пачатку) і стылістыку (умоўнасць, эксперыментальнасць абставін), незвычайны “жывапіс словам”, нязвыклыя фарбы. У такіх творах думкі аўтара разыгрываюцца ў асобах. Гэта невялікія фрагменты паўсядзённай рэчаіснасці, “абразкі жыцця”. “На улице среди других” называецца зборнік апавяданняў Я. Сіпакова ў перакладзе на рускую мову. Сваіх герояў пісьменнік бярэ на вуліцы, сярод іншых людзей.

Сюжэты твораў – арыгінальныя, свежыя, дынамічныя. Праблемы – вострыя, надзённыя, агульначалавечага гучання. Вывады з твораў – павучальныя.

Складаныя маральна-этычныя праблемы, вострыя і жыццёва важныя, балючыя, узнімае празаік Я. Сіпакоў у сваіх апавяданнях. Кожны герой вырашае для сябе нібыта нанова адвечныя пытанні чалавечага існавання. Што такое дабро і зло, як пражыць хораша, не здрадзіць блізкаму табе чалавеку, як захаваць юнацкі максімалізм, рамантыку ўзаемаадносін, у чым сэнс жыцця?

Назва твора павінна арганічна вынікаць з самой сутнасці мастацкага твора. Такія назвы ў Я. Сіпакова: “У гарадку, які называецца Учора”, “Жаночы вальс”, “Знаёмыя жнівеньскія сны”, “Жыві, як хочацца”, “Усе мы з хат” і інш. Кожны яго твор – неразгорнутая драма.

У творах інтэлектуальнай прозы няма той “сшибки характеров” (В. Р. Бялінскі), што павінна рухаць сюжэт, няма хітраспляценняў дзеяння, часам адсутнічае нават сама дынаміка падзей, іх нечаканасць, абгрунтаванасць, глыбокая матываванасць паводзін, усіх дзеянняў і ўчынкаў персанажаў. Тут няма ў характарах таго “выбуховага” рэчыва, якое абавязкова дасць аб сабе знаць дзе-небудзь у творы, абавязкова праявіцца: пісьменнік не жадае нават “выпісваць” да драбніц дэталі, хоць і не адрываецца ад рэальных абставін быту, але яны яго цікавяць настолькі, наколькі гэта неабходна для характарыстыкі персанажаў. Уражанне такое, калі чытаеш гэтыя творы, што дэталі пісьменніка ўвогуле не цікавяць. Менш за ўсё тут знойдзем жывапісанне словам. Тут ёсць настрой, думка. Для такіх твораў яшчэ характэрна наяўнасць ярка выражанай маралі, своеасаблівага маралізатарства, разумовага аўтарскага заключэння, што дапамагае чытачу ўстрымацца ад таго ці іншага ўчынку, які аніяк яго не ўпрыгожыць і з-за якога яму доўга давядзецца каяцца. Мараль не казачная, не павярхоўная, а незаўважная, выпакутаваная персанажам, пададзеная праз светаразуменне мастака і яго героя. Творы змяшчаюць філасофска-канцэптуальны аналіз свету, стану рэчаў у ім, жыцця-быцця чалавека ў гэтым свеце, многаму вучаць і прымушаюць суперажываць. Выхаваўчае ўздзеянне такіх твораў на асобу бясспрэчнае. Інтэлектуальная проза патрабуе асаблівай чуйнасці аўтара да ўсяго, што яго атачае, асаблівай глыбіні погляду на з’яву. Несумненна, што ў гэтай прозе значна павышаецца роля суб’ектыўнага пачатку. На ўсё пісьменнік пазірае з уласнага пункту гледжання, з суб’ектыўных пазіцый, вядзе да таго, што лічыць неабходным сказаць.