Текст книги "Беларуская лiтаратура"

Старабеларуская літаратура паступова набывала выразныя дэмакратычныя рысы, агульначалавечы змест, насычалася народна-сказавымі, гутарковымі элементамі. Паўставала патрэба ў літаратуры разгалінаванай, якая выявіла б шматграннасць нацыянальнага свету беларусаў, у літаратуры глыбокай, разнажанравай. Але ўмовы для развіцця беларускай літаратуры заставаліся неспрыяльнымі.

Калі мы заглыбімся ў тоўшчу стагоддзяў, прасочым развіццё еўрапейскай культуры і на гэтым фоне разгледзім шляхі станаўлення беларускай літаратуры, дык убачым напачатку захапленне лацінскай мовай, якую ведаў кожны адукаваны еўрапеец. Затым прыйшла чарга народных еўрапейскіх моў, “грубых, неапрацаваных, але жывых (М. Багдановіч), на якіх ствараліся сапраўдныя духоўныя каштоўнасці многіх народаў. Так сталася, што беларусы, застаўшыся ў складзе ВКЛ, захавалі глыбокія, старадаўнія славянскія карані. “Писарь земски (дзяржаўны служачы. – У. Н.) маеть по-руску (па-беларуску. – У. Н.) литерами и словы рускими вси выписы, листы и позвы писати, а не иншимъ езыкомъ и словы” – так патрабаваў Статут ВКЛ 1588 г., паводле прадпісанняў якога дзяржаўны ўклад атрымліваў беларускія нацыянальныя формы. Адбывалася інтэнсіўнае збліжэнне з Заходняй Еўропай. Агульны ўздым еўрапейскай культуры ў эпоху Адраджэння не мог не паўплываць і на рост культуры Беларусі, у развіцці якой прымалі ўдзел гарады, асабліва тыя, што мелі магдэбургскае права. У паасобных школах на Беларусі ўжо ў той час выкладанне вялося на пяці сусветна вядомых мовах, засноўваліся друкарні, адкрываліся вышэйшыя навучальныя ўстановы (напрыклад, Полацкая езуіцкая акадэмія з правамі ўніверсітэта). “Усё гэта, разам сабранае, – паводле выказвання М. Багдановіча, – вылучала Беларусь на адно з першых месц сярод культурнага славянства”.

“Залаты век” у гісторыі беларускай культуры закончыўся пасля аб’яднання ВКЛ з Рэччу Паспалітай. Надышлі іншыя часы і іншыя парадкі. Найперш істотныя змены адбыліся з адменай выкарыстання беларускай мовы, паступовым выцясненнем яе з ужытку мовай польскай.

Падзелы Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) паміж больш моцнымі Германіяй, Аўстрыя і Расіяй прывялі да таго, што беларускія землі ўвайшлі ў склад Расійскай імперыі. Паланізацыя спынілася, але распачалася не менш пагражальная для беларускай культуры актыўная русіфікацыя. Адмаўлялася культурна-этнічная самабытнасць беларускага народа, скажалася яго гісторыя. У 1840 г. цар Мікалай I забараніў ужыванне назваў “Беларусь” і “беларусы”. Было ўведзена штучна ўтворанае паняцце “Северо-Западный край”. Беларусь, такім чынам, стала правінцыяй, ускраінай Расіі. Ды немагчыма было спыніць духоўнае жыццё народа. Падымаліся з народных нізоў паэты-самавукі, пакідалі ўлонне польскай культуры і цягнуліся да беларускага слова лепшыя прадстаўнікі шляхты, якія праявілі сапраўдную грамадзянскую мужнасць у сваёй вернасці нацыянальным караням.

Прыкладам такой вернасці быў паэт Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч, 1823–1862), які працаваў на паграніччы дзвюх культур. Як правіла, тыя пісьменнікі, што выступалі ў сваіх творах на баку сялянскай беднаты, абавязкова прыходзілі да беларускага слова. У. Сыракомля адным з першых адчуў неабходнасць нацыянальна-культурнага адраджэння беларусаў. Тэматыка большасці яго твораў – антыпрыгонная, беларуская, хаця пісаў ён пераважна на польскай мове. Першы надрукаваны верш У. Сыракомлі “Паштальён” (змешчаны ў часопісе “Атэнэум”) у перакладзе Л. Трэфалева на рускую мову лёг у аснову рускай народнай песні “Когда я на почте служил ямщиком…”. У сваёй творчасці паэт выкарыстоўваў фальклорныя сюжэты і вобразы, апрацоўваў беларускія народныя песні. Вядомы і беларускія вершы У. Сыракомлі “Ужо птушкі пяюць усюды”, “Добрыя весці”.

Уладзіслаў Сыракомля

Гісторыя беларускай літаратуры ў XIX ст. цесна звязана з абуджэннем грамадска-палітычных ідэй, з народным лёсам. Свядомыя беларускія сілы аб’ядноўваліся ў нелегальныя арганізацыі, куды ўваходзілі і мясцовая шляхта, і разначынцы. З’яўляліся нарадавольцы. У Вільні ў 20–30-я гады XIX ст. утварылася “Дэмакратычнае таварыства”, дзейнічалі народніцкія гурткі, таварыства філаматаў ва ўніверсітэце. У пачатку 60-х гадоў ХІХ ст. на Беларусі па сутнасці разгортвалася сялянская вайна за зямлю і волю, нарастаў шляхецкі рух. У гэты ж час дзеячы літаратуры настойліва шукалі праўду гістарычнага быцця народа, які прымусова быў пазбаўлены свабоды і нават уласнага імя.

У новых гістарычных умовах сам зварот да беларускага слова патрабаваў ад аматараў прыгожага пісьменства вялікай мужнасці і самаахвярнасці. Таму многія з адукаваных людзей на Беларусі вымушаны былі пісаць мастацкія творы па-польску або па-руску. “Летаргія беларускага нацыянальнага жыцця абазначалася вельмі актуальна”, – падкрэсліваў, характарызуючы гэты перыяд, М. Багдановіч. Тым большае значэнне мелі творцы, што не спалохаліся ні праследаванняў, ні арыштаў, што не дапускалі нават думкі пра кароткую памяць і доўгае забыццё, пра бесперспектыўнасць беларускай справы. Сярод тых, хто зноў пачынаў адкрываць беларускае слова, песню, верш, хто быў цесна звязаны з беларускім рухам, віднае месца займаў Ян Чачот (1796–1847).

У артыкуле “Беларускае адраджэнне” М. Багдановіч заўважаў, што каштоўны ўклад у беларускую літаратуру ўнёс Ян Чачот, хоць лёс гэтага творцы, і асабісты, і ў гісторыі літаратуры, склаўся драматычна.

Ян Чачот

Ян Чачот належыць да таго дапытлівага і няўрымслівага пакалення, якое з першых крокаў самастойнага жыцця паставіла свой талент і здольнасці на службу народу, простым людзям, роднаму краю. У дзейнасці гэтага пакалення студэнтаў Віленшчыны выявіўся час глыбокіх ідэйных пошукаў моладзі той бурлівай, хоць і не надта працяглай эпохі ў царскай Расіі, якая ўзгадавала дзекабрыстаў.

Асноўным крытэрыем ацэнкі рэчаіснасці прадстаўнікі гэтага пакалення абвясцілі розум. Яны былі ўпэўнены, што толькі чалавечы розум складае аснову існавання асобы, з’яўляецца гаспадаром людскіх лёсаў. У развітым, глыбокаадукаваным і аналітычным розуме, а таксама ў чыстых, светлых пачуццях, марах, намерах, у шчырасці душэўных парыванняў знаходзілі яны вытокі высокай і незаплямленай агульначалавечай маралі, тыя духоўныя каштоўнасці, якія надавалі сапраўдную прыгажосць чалавеку. Але гэтыя добрыя намеры натыкаліся на злавеснае супраціўленне царскага самаўладдзя.

Іх высылалі з роднай зямлі, выпраўлялі назаўсёды, пазбавіўшы маладосці, зблытаўшы ўсе іх дабрачынныя намеры, мары і надзеі. Жорсткая рэальнасць жыцця царскай Расіі станавілася самым страшным сном, а высокія спадзяванні разбіваліся аб халодныя сцены казематаў і адзіночных манастырскіх келляў.

Ян Чачот нарадзіўся 24 чэрвеня 1796 г. у вёсцы Малюшычы Навагрудскага павета (цяпер Карэліцкі раён) у сям’і дробнага шляхціца, якая арандавала маёнтак. Бацька Яна, Тадэвуш Чачот, неўзабаве пайшоў служыць аканомам да пана Тызенгаўза, і сям’я пераехала ў Новую Мыш пад Баранавічы, адкуль юнак падаўся на вучобу ў Навагрудак. У Навагрудскай дамініканскай школе ён з першага класа пасябраваў з Адамам Міцкевічам, з якім некалькі гадоў сядзеў за адной партай. Вучні мелі сваю форму, насілі белыя каптуры, аднак “белакаптурныя” хутка расчараваліся ў схаластыцы і дагматызме казённых навук. Студэнцкая моладзь Віленшчыны патрабавала нацыянальных, сацыяльных і палітычных свабод для простага народа роднага беларускага краю.

У верасні 1817 г. студэнты Віленскага ўніверсітэта арганізавалі тайныя таварыствы філаматаў (аматараў навук) і філарэтаў (прыхільнікаў маральнай чысціні). Галоўнай мэтай, якую ставілі перад сабою філаматы, была асвета роднага краю. У таварыства філаматаў уваходзілі сябры-землякі з Навагрудчыны: Ян Чачот і геніяльны паэт Адам Міцкевіч, а таксама Ігнат Дамейка, пазней выдатны вучоны і падарожнік, рэктар чылійскага ўніверсітэта і нацыянальны герой Чылі, імем якога на званы горад у гэтай далёкай краіне, і горны ланцуг, і кветка, і мінерал. Філаматамі былі таксама паэт і грамадскі дзеяч Тамаш Зан, член тайнага таварыства “Ваенныя сябры” Міхал Рукевіч і інш.

З літаратурнай спадчыны Яна Чачота акрамя вершаў народнага складу да нас дайшлі балады, напісаныя паводле беларускіх народных паданняў, а таксама “Зосіны песні”, песенныя тэксты на матывы беларускіх народных твораў. Вядомы і журботныя элегіі Яна Чачота, што склалі цыкл вершаў “Заблудны”. Яны напісаны на аўтабіяграфічным матэрыяле.

Паэзія Яна Чачота нараджалася на скрыжаванні розных стылёвых пачаткаў: класіцызму, сентыменталізму, рамантызму, рэалізму з вялікай доляй народнасці.

У баладзе Яна Чачота пад назвай “Магіла Міндоўга” распавядалася пра народную памяць аб адным з першых каралёў Вялікага Княства Літоўскага Міндоўгу:

 
У Навагрудку дагэтуль
Ёсць гара Міндоўга.
Там ляжыць ён, яго помніць
Люд наш будзе доўга.
Быў ён свой кароль, ліцвінскі,
Меў калісьці сілу.
Ды абманам жыў. Абман той
Звёў яго ў магілу.
 

Не прытрымліваючыся адзінай “святой веры”, атрымаўшы дзеля кароны “абманнае хрышчэнне” (К. Цвірка), кароль не ўстояў і перад іншай спакусай – адабраць жонку ў князя Даўмонта: ён сілай затрымаў яе, калі тая прыехала на пахаванне сваёй сястры – жонкі Міндоўга. Нальшчанскі князь Даўмонт забіў князя Міндоўга, адпомсціўшы за жонку.

Песня-паданне завяршаецца маралізатарска-павучальным запытаннем, але далёка не двухсэнсоўным, а прамым, строгім, патрабавальным:

 
Што ж з таго, што ўздзеў карону
Князь сваёй парою,
Раз не ўстояў перад тою
Жонкаю чужою?
 

У творчай спадчыне Яна Чачота – “Спевы пра даўніх ліцвінаў”, п’ескі, лірычныя сцэнкі, вадэвіль, драматычная паэма “Малгажата з Зэмбаціна” – пра вернае каханне жанчыны да рыцара, паэма “Тыртэй”, прысвечаная Адаму Міцкевічу, напісаная да дня яго нараджэння (1819), у якой аўтар напрарочыў сябру славу вялікага паэта славянскага свету.

Найбольшы ўклад зрабіў Ян Чачот у беларускую фалькларыстыку. Запісы беларускіх народных твораў засведчылі невычэрпнасць і багацце духу і таленту беларускага народа.

Адам Міцкевіч (1798–1855) – найвялікшы паэт Польшчы, ролю якога для польскай літаратуры можна параўнаць з той роляю, якую адыгралі ў рускай літаратуры А. Пушкін, ва ўкраінскай – Т. Шаўчэнка, у беларускай – Я. Купала і Я. Колас, нарадзіўся на Беларусі і ў сваёй творчасці абапіраўся на матэрыял, узяты з беларускага жыцця, апісваў прыроду роднага яму беларускага краю. “Калі ў палякаў з’явіўся Міцкевіч, яны ўжо перасталі зважаць на паблажлівыя заўвагі якіх-небудзь французскіх ці нямецкіх крытыкаў, не прызнаваць польскую літаратуру азначала б толькі паказваць сваё ўласнае дзікунства”, – адзначаў рускі пісьменнік-дэмакрат М. Чарнышэўскі.

Паэтаў нараджае час. Час, у якім жыў А. Міцкевіч, быў часам, калі тварылі ў літаратуры А. Пушкін, іншыя паэты пушкінскай эпохі. Гэта быў час бурлівых ідэйна-палітычных пошукаў, сацыяльнага і нацыянальнага абуджэння народаў, актыўнага рэвалюцыйнага руху ў Еўропе. У Расіі ў 1825 г. выйшлі на Сенацкую плошчу на чале сваіх вайсковых атрадаў дзекабрысты, дваране, удзельнікі тайных рэвалюцыйных таварыстваў, вышэйшыя афіцэры, якія разам з салдатамі перамаглі “каранаванага злодзея” Напалеона Банапарта, прайшлі да Парыжа і бачылі, як жыве ўся Еўропа. Яны выступалі з патрабаваннямі роўных правоў для грамадзян, дамагаліся змен у грамадска-палітычным ладзе.

Адам Міцкевіч

З 1817 па 1823 г. у Віленскім універсітэце дзейнічалі тайныя таварыствы студэнтаў – філаматаў і філарэтаў, актыўную ролю ў якіх адыгрываў і Адам Міцкевіч. У 1830 г. на радзіме Міцкевіча ўспыхнула паўстанне палякаў пад кіраўніцтвам генерала Хлапоўскага, мэтай якога было вызваленне Польшчы з-пад улады царскай Расіі, што тады называлі “турмой народаў”. У 1848 г. спачатку ў Італіі, а потым у Францыі адбыліся паўстанні, у ходзе якіх вялася актыўная ўзброеная барацьба з рэакцыяй. Народы падымаліся на рэвалюцыйную барацьбу. “Свабода, Роўнасць, Братэрства” было напісана на сцягах паўстанцаў. Той час увайшоў у гісторыю Еўропы як “вясна народаў”.

Ян Парандоўскі, выдатны польскі даследчык літаратуры, у кнізе “Алхімія слова” адзначаў: “Міцкевіч быў паэтам усяго толькі некалькі гадоў, і яны далі ўсё – ад балад да “Пана Тадэвуша”. Пасля гэтага ён жыў і дзейнічаў як палітык, публіцыст, лектар універсітэта і апостал, закончыў жыццёвы шлях салдатам. Але ва ўсіх сваіх пераўтварэннях ён заўсёды заставаўся паэтам, таму што паэтычная творчасць складаецца не толькі з адных вершаў: ёю з’яўляецца і ўсё жыццё сапраўднага паэта”.

Адам Міцкевіч яшчэ пры жыцці стаў сімвалам барацьбы польскага народа за свабоду і незалежнасць. Ён ніколі не заставаўся ўбаку ад рэвалюцыйнага руху, з’яўляўся перадавым грамадскім дзеячам сваёй эпохі, прыхільнікам прагрэсіўных ідэй часу. Літаратурная творчасць паэта стала здабыткам усёй сусветнай культуры.

Зорка А. Міцкевіча ўспыхнула на небасхіле і павяла яго па жыцці 24 снежня 1798 г. Паэт нарадзіўся на хутары Завоссе, непадалёку ад Навагрудка. Гэта былі землі летапіснай Літвы. Усе думкі аб радзіме, усе мары аб будучыні звязаны з ёю. “Літва – мая Айчына,” – паўтараў паэт.

У XVI ст. Літва і Польшча, беларускія і польскія землі, злучыліся ў адну дзяржаву. Будучы паэт выхоўваўся ў сям’і, дзе панавалі польская культура, польская мова, польскі патрыятызм. Бацька паэта, Мікалай Міцкевіч, належаў да дробнапамеснай шляхты, прымаў удзел у нацыянальна-вызваленчым паўстанні 1794 г. пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі, таму выхоўваў сына ў традыцыях патрыятызму і свабодалюбства. Бацька генія польскай літаратуры служыў адвакатам пры гарадскім судзе ў Навагрудку. Маці – Барбара Маеўская – была родам з вёскі Варонча. Маленькі Адам рана пазнаёміўся з жыццём простых беларускіх сялян, любіў прыроду Навагрудчыны, часта бываў сярод рыбакоў на возеры Свіцязь, меў шмат сяброў у маёнтках Варонча, Туганавічы, Шчорсы, Мядзвядка, Малюшычы, якія знаходзіліся непадалёку ад Навагрудка.

У 1807 г. Адам Міцкевіч паступіў вучыцца ў Навагрудскую дамініканскую школу, дзе ўпершыню пачаў пісаць вершы. Закончыў школу ў 1815 г., паступіў у Віленскі ўніверсітэт на фізіка-матэматычны факультэт, але праз год перавёўся на гісторыка-філалагічны факультэт. Прага да прыгожага пісьменства перамагла. Настаўнікам, а пазней і сябрам на ўсё жыццё для Міцкевіча стаў прафесар Іаахім Лялевель, заснавальнік польскай гістарыяграфіі.

Студэнцкі сябра Ігнат Дамейка пазнаёміў Адама Міцкевіча з Марыляй Верашчакай, якая жыла ў Варончы. Каханне да яе паэт пранёс праз усё сваё жыццё. Хоць ім і не суджана было застацца разам, вобраз каханай натхняў Міцкевіча на паэтычную творчасць.

У 1818 г. Міцкевіч ужо закончыў універсітэт, працаваў у Коўна настаўнікам павятовай школы, бачыў цяжкае жыццё, галечу простага люду, разумеў неабходнасць барацьбы за рэвалюцыйныя пераўтварэнні. Міцкевіч актыўна ўдзельнічаў у дзейнасці студэнцкіх арганізацый. “Песня Адама”, “Песня філарэтаў” – прызнаныя гімны філаматаў. А. Міцкевіч – аўтар вядомай “Оды да маладосці”, якая доўгі час заставалася папулярнай сярод моладзі:

 
Разам, сябры маладыя!..
У шчасці для ўсіх – нашы мэты святыя;
Розумам дужыя, у цвеце і сіле,
Разам, сябры маладыя…
 

Міцкевіч і яго сябры верылі, што іх намеры – правільныя, думкі – чыстыя, настроі – узнёслыя, мэты – высокія. Але царскі ўрад Расіі палохалі самі спробы ўтварэння арганізацый сярод студэнцтва, праяўленне вольналюбівых настрояў на ўскраінах царскай імперыі, што разглядалася як імкненне “адкалоць” літвінскія і польскія землі, як жаданне “аддзяліцца” ад цэнтра. У 1822 г. у Варшаве было выкрыта “Патрыятычнае таварыства”, а ў 1823 г. пачаліся судовыя працэсы па справе таварыстваў філаматаў і філарэтаў. Узнавіліся рэпрэсіі. Арыштаваных пасадзілі ў адзіночныя камеры Базыльянскага манастыра, які ператварыўся ў турму. Больш за паўгода вяліся допыты. Міцкевіча арыштавалі 23 кастрычніка 1823 г. Калі закончылася следства, 21 красавіка 1824 г. ён быў адпушчаны з турмы на парукі прафесара Лялевеля, а ўжо 22 кастрычніка 1824 г. яму належала выехаць у Пецярбург, куды “саслалі” паэта разам з сябрамі-студэнтамі, сынам і дачкой рэктара Віленскага ўніверсітэта.

У Пецярбургу паэт збліжаецца з дзекабрыстамі К. Рылеевым і А. Бястужавым. У хуткім часе прыйшоў загад ехаць у Адэсу, затым у глыбінныя губерні. Пасля наведвання Крыма з’явіліся “Крымскія санеты”. У канцы 1825 г. Міцкевіч прыехаў у Маскву. Вясной 1826 г. маскоўскі літаратар М. Палявы ў салонах графіні Валконскай знаёміць А. Міцкевіча з П. Вяземскім, Я. Баратынскім. У кастрычніку 1826 г. завязалася знаёмства і пачалося працяглае сяброўства Міцкевіча з А. Пушкіным. У Пецярбургу Міцкевіч сябруе з В. Жукоўскім, А. Грыбаедавым, І. Крыловым, А. Дэльвігам. Выходзяць “Санеты”, з’яўляецца паэма “Конрад Валенрод”, сюжэт якой узяты з гісторыі XIV ст. У ёй гучалі заклікі да барацьбы за свабоду роднага краю, дзеля чаго не страшны ніякія ахвяры. Паэму ведалі, любілі.

У 1839 г. паэт працаваў ва ўніверсітэце горада Лазана ў Швейцарыі, у 1840 г. стаў лектарам Калеж дэ Франс у Парыжы, дзе заняў кафедру славянскіх моў і літаратур, чытаў лекцыі, у тым ліку па гісторыі рускай і беларускай моў і літаратур.

Рэвалюцыя і “вясна народаў” 1848 г. не прынеслі свабоды ні Францыі, ні Італіі, ні Польшчы, ні Венгрыі. Усё ж Міцкевіч паехаў у Італію, каб арганізаваць польскі легіён. Ізноў паэт імкнуўся набраць польскі легіён для барацьбы з царызмам у часы руска-турэцкай вайны, дзеля чаго наведаў Канстанцінопаль.

У 1855 г. А. Міцкевіч захварэў і 26 лістапада памёр у Канстанцінопалі.

Уплыў фальклору на развіццё беларускай літаратуры меў асабліва вялікае значэнне. Беларускі фальклор – той грунт, на якім вырастала прафесійная мастацкая літаратура, сілкуючы сродак для станаўлення паэзіі, прозы, драмы, важнейшы інструмент для захавання каларыту і стыхіі народнага жыцця ў мастацкай практыцы. Новая літаратура самага ранняга перыяду свайго развіцця трывалай “пупавінай” звязана з этнаграфіяй, доўгі час не выходзіла за яе межы. Захапленне вусна-паэтычнай творчасцю сялян-беларусаў насіла праявы “шляхецкага рамантызму” (М. Гарэцкі), часам мела фанатычны характар, будучы модным заняткам, стаўшы своеасаблівым “брэндам”, як бы цяпер сказалі, народнасці, застаючыся яркай і ледзь не адзінай праявай дэмакратызацыі жывога літаратурнага працэсу. На гэтую асаблівасць новай літаратуры звярнуў увагу яшчэ М. Гарэцкі ў “Гісторыі беларускай літаратуры”. Ён прыводзіць прыклад Зар’яна Даленгі-Хадакоўскага, які “цэлы век” жыў па вёсках нелегальна пад імем Адама Чарноцкага, хаваючыся ад праследавання ўлад за падбухторванне сялянства да пратэсту. Зар’ян Даленга-Хадакоўскі абышоў усю Беларусь і Украіну, прызнаючыся, што “ёсць яшчэ на зямлі шчасце” жыць адным жыццём са сваім народам, “жыць паэтычным жыццём сялянства”. Ён адзначаў:

“Сярод народа жыве сумленне, сярод народа жыве паэзія. Злое ж сэрца мае той, хто не любіць народа ўсёю сілаю братняй любові”.

Ян Баршчэўскі

Сярод тых аўтараў, што пісалі на польскай мове, але шырока ўжывалі ў сваёй творчасці беларускія народныя песні, прыказкі, прымаўкі, крылатыя выразы, апісвалі сцэнкі з беларускага жыцця, быў Ян Баршчэўскі (1790 ці 1794–1851). Яго называлі “бардам беларускага краю”, бо ён шмат павандраваў па Беларусі, запісаў, падслухаў у народзе мноства песень, займальных гісторый з жыцця беларускага народа, фантастычных апавяданняў, прыпавесцей, прымавак, жартаў і анекдотаў, якімі ён “сыпаў, як з рукава”. У тых творах гаварылася пра мудрасць і мужнасць беларускага народа, кемлівасць і прадпрымальнасць мужыка, яго духоўную перавагу над панам, пра цягавітасць і працавітасць, таленавітасць беларусаў. “Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях” – такую назву атрымалі чатыры кнігі празаічных твораў Яна Баршчэўскага пра Беларусь і беларусаў. Гэтыя кнігі выйшлі на працягу 1844–1846 гг. Напісаны яны былі па-польску, але ўстаўкі рабіліся на той мове, на якой размаўлялі сяляне, беларусы. У кнігі ўвайшлі апрацаваныя аўтарам беларускія народныя паданні, сцэнкі, маналогі, дыялогі, прытчы, вершаваныя апавяданні, жарты, анекдоты, трапныя выслоўі, афарызмы. Дзяцінства пісьменніка прайшло каля Расонаў, ён рос на ўлонні прыроды разам з сялянскімі дзецьмі таму добра ведаў жыццё простага люду. Вось чаму творы яго былі блізкія і зразумелыя народу. Вучыўся Ян Баршчэўскі ў Полацкай езуіцкай калегіі.

Як фальклорныя дайшлі да нашых дзён вершы Яна Баршчэўскага “Гарэліца”, “Дзеванька”. У Пецярбургу пісьменнік выдаваў часопіс “Незабудка”, дзе друкаваў шмат матэрыялаў з жыцця беларусаў. Пасля разгрому сялянскага паўстання, у час вобыску ў Крошыне ў хаце таленавітага паэта-самавука Паўлюка Багрыма, “беларускага Шаўчэнкі”, быў знойдзены ўрывак аднаго з вершаў Яна Баршчэўскага.

У творах народнага складу ішлі актыўныя пошукі раскрыцця адметнасцей нацыянальнага характару беларусаў. Верш Я. Баршчэўскага “Дзеванька” (“Ах, чым жа твая, дзеванька, галоўка занята”) стаў папулярнай народнай песняй аб каханні, долі-нядолі беднай вясковай дзяўчыны, якая вымушана хаваць свае сапраўдныя глыбокія душэўныя пачуцці пад наўмыснай весялосцю. Песня была вельмі распаўсюджана ў народзе, яе любіла спяваць беларуская шляхта ў час застолляў.

Вершаваная паэма “Рабункі хлопаў” раскрывае стыхійнае бунтарства сялян, даведзеных да адчаю мясцовымі панамі і чужаземнымі заваёўнікамі (дзеянне адбываецца ў маёнтку пад Полацкам у 1812 г.). Карыстаючыся прыходам французскага войска, вяскоўцы заняліся “экспрапрыяцыяй” (“рабункі нарабаванага”) панскай маёмасці, вырашылі ўстанавіць новыя парадкі, але далей намераў не пайшлі, перапіліся, пабіліся і зноўку здаліся на літасць паноў. Ад стыхійнага бунтарства да актыўнага ўдзелу ў рэвалюцыйнай барацьбе – такі шлях яшчэ не хутка пройдзе беларускае сялянства.

Характэрнай асаблівасцю развіцця новай беларускай літаратуры стала тое, што першыя арыгінальныя мастацкія творы на беларускай мове распаўсюджваліся ў асноўным сярод сялянства, а змаганне за беларускую мову і літаратуру было неаддзельнае ад абароны правоў простага люду, ад яго змагання за волю і лепшую долю. Пачынаць даводзілася з арганізацыі паасобных гурткоў: фальклорных, краязнаўчых, драматычных.

Усё больш перадавой разначыннай інтэлігенцыі гарнулася да беларускага слова, імкнучыся даць народу асвету, літаратуру на роднай мове. Сярод пачынальнікаў новай беларускай літаратуры варта ўпамянуць імёны Арцёма Вярыгі-Дарэўскага, Францішка Багушэвіча, Адама Кіркора, Адэлі з Устроні, Элігія Карафа-Корбута (Я. Вуля), Вінцэся Каратынскага, Франца Савіча, Вікенція Равінскага, Кастуся Каліноўскага, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Алаізы Пашкевіч (Цёткі), Каруся Каганца. Вядучае ж месца ў стварэнні новай беларускай літаратуры належыць тром зоркам першай велічыні – Максіму Багдановічу, Янку Купалу і Якубу Коласу.

Калі пра класікаў беларускага мастацкага слова мы ведаем многае, дык пра тых, хто пачынаў пісаць свае творы і па-польску і па-беларуску, хто ствараў іх на беларускім матэрыяле, вядома няшмат. Часта аўтары не называлі сябе беларускімі пісьменнікамі. У сваіх творах яны ўзгадвалі, як і А. Міцкевіч, старадаўнюю назву беларускіх зямель – “Літва”, а самі называліся літвінамі.

Нялёгкі лёс выпаў Францу Савічу (1815 – каля 1845). “Беларускі дзекабрыст” Ф. Савіч, сын святара з-пад Мінска, утварыў “Дэмакратычнае таварыства” ў Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі, дзе ён вучыўся. За сваю рэвалюцыйную дзейнасць, як у свой час М. Ю. Лермантаў, А. I. Паляжаеў, А. А. Бястужаў-Марлінскі, Ф. Савіч быў сасланы ў дзеючую армію на Каўказ, уцёк адтуль, праз Маздок, Стаўрапаль, Таганрог дабраўся да Малдавіі, каб пераправіцца ў Румынію, але быў затрыманы як беглы салдат. Яго зноў чакала салдатчына. Пазней Ф. Савіч заняўся медыцынскай практыкай, ратаваў людзей ад халеры, але сам не ўсцярогся, памёр ад гэтай хваробы. Пахаваны ў Астрожску ва Украіне.

У паэме Адэлі з Устроні “Мачыха” родная зямля ў неспрыяльных умовах уціску і несправядлівасці стала мачыхай для дзяўчыны, лёс якой склаўся нешчасліва, бо яна рана засталася сіратой. Злая мачыха забараняе ёй сустракацца з любым. Паэма напісана ў форме плачу-галашэння спакутаванай душы, якая трывожыцца за лёс каханага, нагадвае плач Яраслаўны на гарадской сцяне ў Пуціўлі. Гэта сведчыць аб несумненным таленце стваральніцы і трываласці мастацкіх традыцый “Слова пра паход Ігаравы” ў беларускай літаратуры. Назва прытока Нёмана Устронь стала псеўданімам аўтаркі, сапраўднае імя якой, гады нараджэння і смерці невядомы.

З глыбінь народнага жыцця нараджаліся творы, аўтары якіх пад сваімі імёнамі, пад псеўданімамі распавядалі пра лёс і лад думак беларуса.

Адным вершам вядомы пісар Віцебскай палаты дзяржаўных маёмасцей Э. Карафа-Корбут, які запісаў у альбом свайму паплечніку А. Вярыгу-Дарэўскаму наступныя радкі (“К дудару Арцёму ад наддзвінскага мужыка”):

 
Грудзяй цэлай гудзі смела
На увесь мужыцкі свет, —
Што пасееш, будзе цэла;
Будзе некалі і цвет…
 

За ўдзел у паўстанні 1863–1864 гг. пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага Э. Карафа-Корбут быў сасланы ў Сібір.

Яшчэ больш трагічны лёс “дудара Арцёма”. Арцём Вярыга-Дарэўскі (1816–1884) быў кіраўніком атрада паўстанцаў на Віцебшчыне ў 1863 г., наладзіў кантакты з арганізацыяй “Зямля і воля”. За гэта быў сасланы ў Сібір, куды разам з ім адправілася яго дачка Габрыеля. У ссылцы, якая доўжылася больш за 20 гадоў, паэт і памёр. Захаваўся “Альбом Арцёма Вярыгі-Дарэўскага”, куды запісваліся беларускія вершы: “Бяседа над Нёманам”, “Дзіця дзвюх матак”, “Скромны ў бяседзе не страціць”, “Яшка і Цімошка” і інш.

У альбоме-альманаху пакінулі свае запісы В. Дунін-Марцінкевіч, яго дачка Каміла, А. Кіркор, згаданы ўжо Э. Карафа-Корбут, У. Сыракомля.

Адам Ганоры Карлавіч Кіркор (1818–1886) быў выдатным літаратурным крытыкам, выдаўцом, літаратуразнаўцам, фалькларыстам, публіцыстам, заснаваў у Вільні салон, вакол якога групаваліся літаратурныя сілы. Усё шырэй станавілася кола беларускіх пісьменнікаў. А. Кіркор стаў членам-карэспандэнтам Імператарскага археалагічнага таварыства, напісаў нарысы па гісторыі беларускай літаратуры ў кантэксце славянскіх літаратур – кнігу “Пра літаратуру братніх славянскіх народаў”, ён жа адзін з аўтараў “Живописной России”.

Вінцэсь Каратынскі (1831–1891) – паэт з мужыкоў, нарадзіўся ў в. Селішча Карэліцкага раёна. Працаваў хатнім настаўнікам, быў сябрам і сакратаром У. Сыракомлі. Выдаў кнігу вершаў на польскай мове “Чым хата багата, тым і рада” з відавочным беларускім каларытам і скіраванасцю да стыхіі народнага жыцця. Беларускія вершы паэта мелі выразную песенна-народную аснову. У адным з іх – пад назвай “Туга на чужой старане” – чуецца боль па роднай старонцы:

 
Ой, саколка, ой, галубка!
Не пытайся, не, —
Што мне тошна, мая любка,
Ў гэтай старане…
Я ж зямліцу меў радную,
Быў свабодзен сам.
Ох, ці днюю, ці начую, —
Я ўсё там ды там.
 

Яшчэ адзін верш на беларускай мове “Уставайма, братцы!..” з’яўляецца яркім фактам вобразнага і каларытнага прыгожага пісьменства.

Незвычайны лёс Вікенція Равінскага (1786 – каля 1855), верагоднага аўтара паэмы “Энеіда навыварат”. Ён адносіўся да перадавых людзей свайго часу. Удзельнічаў у Айчыннай вайне 1812 г., прайшоў з рускім войскам праз усю Еўропу, да Парыжа. Быў ад’ютантам генерала Д.С. Дохтурава, за бітву пад Барадзіно ўзнагароджаны залатой шпагай. “Вярнуўшыся на радзіму, – пісаў унук Равінскага, – Вікенцій Паўлавіч смела мог назваць сябе перадавым чалавекам, так рэзка адрозніваўся ад большасці памешчыкаў таго часу”. В. Равінскі стварыў камедыйна-сатырычныя творы “Шлюб паняволі”, “Вялікі муж субардынацыі”, вершы, якія распаўсюджваліся ў спісах. На жаль, яго творчая спадчына страчана.