Текст книги "Беларуская лiтаратура"

“Асноўная ідэйна-эстэтычная вартасць беларускай “Энеіды навыварат” заключаецца менавіта ў тым, што адмоўныя рысы характараў падаюцца не як “прыродныя”, а як сацыяльныя, спароджаныя прыгонніцтвам, канкрэтна-гістарычнымі абставінамі жыцця”, – адзначаў А. Лойка. Што ўяўляла сабой паэма “Энеіда навыварат”, якая прыпісваецца В. Равінскаму? Захаваўся толькі пачатак паэмы, якая, па ўсім відаць, пісалася на Смаленшчыне.

Беларуская паэма “Энеіда навыварат” – спроба “пераапрануць” у беларускую вопратку і не ў гераічнай, а ў іроікамічнай (з грэч. “іроі” перакладаецца як “не-герой”) форме перадаць прыгоды героя са старажытнарымскай паэмы Вергілія “Энеіда”. Багі паводзяць сябе на нябёсах, як звычайныя беларускія сяляне. Замест высокіх, узнёслых апісанняў перад чытачом паўстаюць каларытныя і смешныя малюнкі штодзённага сялянскага побыту. Багі тут займаюцца звычайнымі хатнімі справамі, яны па-зямному надзелены мноствам самых нечаканых і самых экзатычных рыс характару: галоўны бог Алімпа Зеўс “гарэлку з мёдам там сцябаў” ды закусь “з паддоння пальцам калупаў”. Багіня прыгажосці Венера, што народжана з марской пены, паўстае моднай засцянковай шляхцянкай, якая “андарак з насоўкай апранула…”.

У беларускай “Энеідзе…” захаваны толькі сюжэт паэмы Вергілія і асобныя імёны, назвы. Каларыт і стыхія жыцця – глыбока народныя. Сваім ідэйным зместам твор скіраваны на “антычалавечыя праявы сацыяльнага жыцця” (А. Лойка).

Багі, як кажуць, маюць хіба што “незямныя” заганы. Для нас сёння цікавым з’яўляецца рэалістычна-канкрэтны змест, замалёўкі быту, якія падаюцца ў творы, жывыя карціны натуральнага існавання сялянства, каларыт і стыхія жыцця беларускай вёскі і яе насельнікаў.

Твор выкрываў дзікунства побыту і ўмоў беспрасветнага існавання простага люду. У дапушкінскую эпоху яшчэ рана было высмейваць нешта ў айчыннай літаратуры. Гэта сатыра на існуючыя парадкі. Твор быў распаўсюджаны ў асяроддзі беларускай шляхты, якая ведала змест паэмы на памяць.

Больш выразны нацыянальны каларыт мае паэма “Тарас на Парнасе”, што прыпісвалася розным аўтарам (В. Равінскаму, Т. Манькоўскаму, В. Дуніну-Марцінкевічу, А. Вярыгу-Дарэўскаму, студэнту Горы-Горацкага земляробчага інстытута К. Вераніцыну, палясоўшчыку з-пад Клімавіч Я. Крупеньку), але дайшла да нас ананімнай.

“Тарас на Парнасе” – сапраўды народная паэма. Беларус у вялікім свеце, сярод багоў, на Алімпе, сам пачувае сябе Богам, застаючыся пры гэтым простым і мудрым, таленавітым і дасціпным. Тыя самыя багі і маляваліся з вобразаў сялян. Паэма напоўнена жыццесцвярджальным пафасам. Яе герой, палясоўшчык Тарас, які апынуўся ў сне аж на небе, уяўляе сабой тып простага чалавека, дасціпнага жартаўніка, працавітага, кемлівага, іранічна-з’едлівага, але ў той жа час і паблажлівага, памяркоўнага. Падобных літаратурных герояў шмат: Санча Панса і Дон-Кіхот, Кала Бруньён. Такі прыём скарыстаў А. Твардоўскі, ствараючы паэму “Цёркін на тым свеце”. Герой паэмы “Тарас на Парнасе” таксама нечакана апынуўся на “тым свеце”, але жыве ён на гэтым, змардаваным, спакутаваным, вычварным свеце. І ўсе рэальныя падзеі часу паўстаюць у іншым выглядзе, трансфармуюцца праз характары багоў, якія паводзяць сябе, як людзі, а часам і горш за людзей. Праз малюнкі побыту антычных багоў пазнаецца матэрыяльна-побытавая культура і сістэма маральных паводзін, выяўляецца народны погляд на рэчы. Так ідзе адкрыццё народа, яго высокіх духоўных і маральных каштоўнасцей. Багі і людзі падобныя, значыць, і людзі могуць жыць на гэтай Богам дадзенай зямлі па-боску, займаючыся кожны сваёй справай, выяўляючы свае здольнасці. Так у літаратуры адбывалася “асваенне” сялянскага мацерыка. Бог мора Нептун “на лаўцы чыніць сеці”, бог кахання Амур іграе на жалейцы і спявае дзяўчатам песні, у мужыцкі танец – “Мяцеліцу” – пускаецца Венера, скача, як скачуць вясковыя кабеты. Багі ядуць звычайныя сялянскія стравы, трымаюць свіней, мыюць у начоўках кашулі і парткі, падплятаюць лапці. Вялікі і малы свет, жыццё высокае, боскае і жыццё нізкае, сялянскае. Паэма “Тарас на Парнасе” паклала пачатак гістарычнага летапісу працоўнага сялянскага роду ў беларускай літаратуры.

Паэма – скарбонка народнага гумару, фантазіі, вясёлага гуллівага смеху. Тарас з гонарам прадстаўляе свой народ у “завоблачных высях”. Ён і цярплівы, і кемлівы, і танцор спрытны:

 
Аж рот разінулі багі:
То ён прысвісне, то прытопне,
То шпарка пойдзе у кругі.
 

Тарас пры неабходнасці праяўляе высакароднасць духу, ён можа быць далікатным, пачцівым, выхаваным у свецкім духу чалавекам, які прытрымліваецца народнага этыкету.

Роўным сярод роўных адчувае сябе просты палясоўшчык Тарас сярод багоў. Характар галоўнага героя ўвабраў у сябе лепшыя нацыянальныя рысы – мяккасць, дабрыню, лагоднасць, уменне сыходзіцца з іншымі асобамі, жыць у ладзе з самім сабою і з цэлым светам, з людзьмі на зямлі і з багамі на Алімпе.

Паэма нараджалася з жывой гутарковай мовы, яна рытмічная, вясёлая, жартаўлівая. Твор напоўнены мудрасцю, гумарам, народным светаразуменнем, светаўспрыманнем і светабачаннем. Зразумелыя і лёгкія для запамінання, дасціпныя вершаваныя радкі западалі ў душу кожнага, хто знаёміўся з паэмай, якая доўгі час бытавала на Беларусі як фальклорны твор.

Ідэйны змест народнай паэмы “Тарас на Парнасе” даволі глыбокі. Адзін з галоўных матываў твора – услаўленне таленавітасці, жыццястойкасці, кемлівасці і дасціпнасці, жыццёвай спрактыкаванасці народа.

Заўважым, што нараджэнне новай, па-мастацку разнастайнай беларускай літаратуры звязана з адкрыццём новага героя, якім стаў таленавіты і працавіты чалавек з народа, звычайны беларускі селянін. Многае з паэмы “Тарас на Парнасе” адпавядала памкненням душы самога селяніна, увайшло ў яго плоць і кроў, стала неад’емнай часткай ягонай свядомасці. Твор вучыў быць сумленным, любіць родны край. Паэма ўслаўляла духоўную сілу і магутнасць беларускага народа ў свеце.

Так узнікала новая, эстэтычна багатая, сапраўды нацыянальная літаратура.

Жыццёвы і творчы шлях Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча з’яўляецца яркім прыкладам таго, як няпроста было пачынаць пісаць па-беларуску, як нялёгка адраджалася і сцвярджала сябе новая беларуская літаратура.

Для В. Дуніна-Марцінкевіча мастацкая творчасць была справай усяго жыцця, ён без рэшты аддаваў сябе стварэнню тэатра, напісанню драм, камедый, лібрэта опер, выявіў сябе ў паэзіі і прозе.

Тэатральныя калектывы, якія ствараў Дунін-Марцінкевіч, былі аматарскімі, у іх удзельнічаў сам аўтар і яго сям’я. Уся сям’я пісьменніка мела дачыненне да паўстання 1863–1864 гг., сам В. Дунін-Марцінкевіч апынуўся пад хатнім арыштам. Яму забаранілі пісаць па-беларуску, але ён працаваў. “Беларускі Мальер” – В. Дунін-Марцінкевіч – клапаціўся пра развіццё нацыянальнай драматургіі. На пачатку 40-х гадоў ХІХ ст. у Мінску ставілася адна з трох створаных ім опер – “Рэкруцкі яўрэйскі набор”. Яна мела вялікі поспех. Тэксты лібрэта не захаваліся. Затое нам вядома пра поспех оперы “Ідылія”, якая была пастаўлена ў 1852 г. і музыку да якой на лібрэта В. Дуніна-Марцінкевіча напісаў вядомы кампазітар С. Манюшка. “Ідылія” – самастойны драматургічны твор (лібрэта оперы было надрукавана асобным выданнем у 1846 г.), сюжэт якога просценькі, сапраўды ідылічны, аднак даволі жывучы, можна сказаць, вандроўны ў беларускай літаратуры канца XIX – пачатку і сярэдзіны XX ст. Ён не траціць сваёй актуальнасці, на жаль, і сёння. Сюжэт аб тым, як расхвальваецца ўсё чужое і ганіцца ўласнае, тое, што бытуе на Бацькаўшчыне, на чым чалавек узгадаваны.

В. Дунін-Марцінкевіч як мастак слова фарміраваўся пад уплывам перадавых ідэй часу, польскага рамантызму 40–60-х гадоў XIX ст. А. Міцкевіча, Ю. Славацкага, Э. Ажэшкі, М. Канапніцкай, а таксама філасофіі Ж.-Ж. Русо, Вальтэра, Д. Дзідро, сусветнай класікі. Менавіта ён узняў беларускую п’есу на ўзровень сусветнай класікі. Яго творы сапраўды класічныя, яны не старэюць і прачытваюцца ў кожным часе па-новаму. Ён узнімае адвечныя праблемы неадпаведнасці знешніх прэтэнзій і ўнутранай сутнасці чалавека, як, напрыклад, фарс-вадэвіль “Пінская шляхта” (1866). Гэта першая беларуская камедыя. Шмат камедыйнага ў п’есе, але смех у ёй намнога глыбейшы, чым гэта можа падацца на першы погляд. Сварацца дзве сям’і, дзве галіны аднаго сялянскага роду, толькі з-за таго, што Іван Цюхай-Ліпскі абазваў Ціхона Пратасавіцкага мужыком. Рассудзіць іх прыязджае такі ж абмежаваны ў поглядах чалавек, чынадрал і судовы бюракрат суддзя Кручкоў, які нічым не адрозніваецца ад тутэйшага люду, любіць выпіць “кубак крупніку”, а “на прашчанне” просіць: “…заспяваем нашу родную песню ды паскачам на заручынах”. Раз’яднанасць, “рассяляньванне” сялянства, падзел на касты і групы, эгаізм і фанабэрыя, затурканасць дазваляюць круціць мясцовым людам хто як захоча, крыўдзіць іх і абражаць, трымаць у невуцтве, выкарыстоўваць іх абмежаванасць, пасіўнасць і апатыю, каб зняць новае “жніво”.

Праблема самавызначэння беларускага народа – адна з магістральных тэм у беларускай літаратуры. В. Дунін-Марцінкевіч ствараў народную літаратуру, адкрываючы народ і паказваючы народу шляхі духоўнага станаўлення.

В. Дунін-Марцінкевіч напісаў камедыю “Залёты” (1870), вершаваныя аповесці “Гапон”, “Вечарніцы” (абедзве ў 1855), “Халімон на каранацыі”, “Купала” (1856), “Травіца брат-сястрыца”, “Шчароўскія дажынкі”, “Быліцы. Расказы Навума” (1857), пераклаў на беларускую мову раздзелы паэмы А. Міцкевіча “Пан Тадэвуш” і інш.

Незвычайны лёс народнага творцы. Буркатлівым, змужычэлым гарбуном насмешліва называлі яго бацькі будучай жонкі, якія не хацелі выдаваць дачку замуж за беднага кансісторскага чыноўніка. Але яна, закахаўшыся, пайшла насуперак волі бацькоў. Пажаніўшыся, яны разам ладзілі спектаклі, разам спявалі, а пазней у хатніх спектаклях разам з імі прымалі ўдзел і іхнія дзеці – дочкі Каміла і Мальвіна, сын Міраслаў. Толькі падмурак захаваўся на шляху з Івянца ў Мінск ад таго дома ў Люцінцы, дзе жыў Дунін-Марцінкевіч з сям’ёй. Падмуркам новай прафесійнай літаратуры на Беларусі была і творчасць гэтага выдатнага пісьменніка.

Пытанні для кантролю

1. У чым заключаецца спецыфіка рамантызму як літаратурнай плыні?

2. Якія прыёмы і сродкі рамантычнага адлюстравання выкарыстоўвалі беларускія пісьменнікі ў мастацкай творчасці?

3. Назавіце імёны пісьменнікаў-рамантыкаў у беларускай літаратуры.

4. Які асноўны пафас твораў У. Сыракомлі?

5. Што вы ведаеце пра таварыствы філаматаў і філарэтаў?

6. Якія фальклорныя зборнікі і творы Яна Чачота вы можаце назваць?

7. У чым вы бачыце сувязь творчасці Яна Чачота і Адама Міцкевіча з жыццём і культурай беларускага народа?

8. Ахарактарызуйце адну з выдатнейшых паэм А. Міцкевіча.

9. Якія малюнкі беларускага жыцця адлюстраваны ў творчасці А. Міцкевіча?

10. Назавіце галоўны літаратурны твор і вядомыя вершы Я. Баршчэўскага.

11. Назавіце імёны беларускіх паэтаў-дэмакратаў.

12. Ідэйны змест народнай паэмы “Тарас на Парнасе”.

13. Грамадзянская пазіцыя і асаблівасці драматургіі В. Дуніна-Марцінкевіча.

Рэалізм як вядучы літаратурны напрамак

Рэалізм як адзін з прынцыпаў мастацкага адлюстравання рэчаіснасці існуе даўно, на працягу многіх стагоддзяў. Рэалістычныя рысы назіраліся ў антычным мастацтве пры паказе чалавечых характараў, карцін по быту, а таксама ў больш познія часы ў творчасці асобных пісьменнікаў і асабліва ў фальклоры.

Пачынаючы з эпохі Адраджэння рэалізм паступова сцвярджаў сябе ў мастацкай літаратуры. Ён сфарміраваўся ў творчасці еўрапейскіх пісьменнікаў – Г. Флабера, Ч. Дзікенса, Стэндаля, Л. Талстога, Ф. Дастаеўскага, А. Чэхава, мастакоў і кампазітараў – І. Рэпіна, В. Сурыкава, Дж. Вердзі, М. Мусаргскага.

Галоўныя прынцыпы рэалізму ўключаюць раскрыццё праўды характараў і праўды абставін, паказ тыповых карцін рэальнага жыцця, спасціжэнне глыбіні пагружэння ў рэальнасць, асвятлення чалавека ў свеце і ўнутранага свету ў самім чалавеку.

У аснову рэалізму ў мастацкай творчасці пакладзены прынцыпы адлюстравання аб’ектыўнага развіцця гісторыі і асобы, паказу шматбаковасці характару чалавека, раскрыцця складанасці яго псіхікі. Мастакі шукалі розныя тыпы свайго часу. Асаблівая заслуга ў сцвярджэнні прынцыпаў рэалізму ў мастацкай літаратуры Беларусі належыць народным пісьменнікам: Я. Коласу, Я. Купале, К. Чорнаму, М. Багдановічу, К. Крапіве, І. Мележу, Я. Брылю, В. Быкаву, І. Шамякіну, І. Навуменку, І. Чыгрынаву.

У першай палове ХХ ст. усталяваўся так званы сацыялістычны рэалізм, паводле якога перад творамі мастацтва (літаратурай, жывапісам, скульптурай, тэатрам, кіно, музыкай) ставілася задача ўмацоўваць заваёвы Кастрычніцкай рэвалюцыі. Аднак творы сацыялістычнага рэалізму не былі пазбаўлены ідэалізацыі, двайных стандартаў у паказе з’яў рэчаіснасці, калі жаданне выдавалася за рэальнае, існуючае, даўно ўсталяванае.

У сучасным мастацтве поруч з рэалістычнымі падыходамі развіваюцца таксама авангардысцкія і постмадэрнісцкія тэндэнцыі.

Ф. Багушэвіч – першы вялікі нацыянальны паэт, які пісаў пра існаванне беларускай нацыі, выразна адзначаючы агульнасць псіхалогіі народа і яго мовы, якая “і ёсць адзежа душы”, акрэсліваючы межы роднай старонкі: “Там, братцы, яна, дзе наша мова жывець: яна ад Вільні да Мазыра, ад Віцебска за малым не да Чарнігава, дзе Гродна, Мінск, Магілёў, Вільня і шмат мястэчкаў і вёсак…” Так пісаў Ф. Багушэвіч у прадмове да сваёй паэтычнай кнігі “Дудка беларуская”, выдадзенай у Кракаве ў 1891 г. Пасля Ф. Скарыны ўпершыню Багушэвіч заявіў аб сваёй прыналежнасці да нацыянальнага паэтычнага свету да мовы народа пра якую ён пакінуў свой мудры запавет: “Шмат было такіх народаў, што страцілі найперш мову сваю, так як той чалавек прад скананнем катораму мову займе а потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!” Ён быў паўстанцам у 1863 г., выступаў са зброяй у руках, пазней стаў следчым і адвакатам – мужыцкім заступнікам. Такім жа заступнікам гарапашнага люду ён стаў і ў літаратуры. У паэме “Кепска будзе!” Ф. Багушэвіч выводзіць на авансцэну героя – юнака яшчэ падлетка пазбаўленага ўласнага імя. Беларускі люд, як той “Аліндарка з каліндарка”, упершыню пачынаў усведамляць, што яны, тутэйшыя жыхары, – беларусы, ідуць нялёгкімі шляхамі самапазнання і самавызначэння. Без долі нарадзіўся чалавек на гэтай зямлі, прайшоў праз здзекі, глум, гвалтаванне, бяспраўе, праз астрог і пастарунак, каб пераканацца, што датуль “кепска будзе”, пакуль людзі не адчуюць сябе людзьмі і не знойдуць праўду на свеце, не набудуць, як і герой паэмы, у рэшце рэшт, свайго імя.

Жыццёвая рэальнасць паўстае ў Ф. Багушэвіча ў трагічным асвятленні. Гэта была сапраўды трагедыя народа, за якім гора ішло па пятах, дыхаючы ў патыліцу (“Гора”), калі “не надта свабодна ў гэтай свабодзе”. Паэт завастрае праблемы гора і нядолі сялянства, паказвае іх узбуйнена, аголена, непрыхарошана. Вершы “Бог не роўна дзеле”, “Праўда”, “Ахвяра”, “Не цурайся”, “Чаго бяжыш, мужычок?”, “Калыханка” пабудаваны на народна-песенных традыцыях. Настраёвыя, эмацыянальныя, інтанацыйна багатыя, яны сваім размоўна-бытавым каларытам нагадваюць галашэнні, дыялогі, маналогі, сцэнкі, звароты, дзе падрабязна гаворыцца пра розныя жыццёвыя сітуацыі, нявыкрутку і тупікі, у якія траплялі простыя сяляне. Уражваюць дакладнасць мастацкіх дэталей, уменне паэта стварыць яркія і запамінальныя, сапраўды тыповыя малюнкі беларускай парэформеннай рэчаіснасці. Крытычны, выкрывальны пафас жывіць усю творчасць Ф. Багушэвіча, ён умела карыстаецца іроніяй, сарказмам. У многіх творах падаюцца народная філасофія быцця, маральна-этычныя законы, якія прымушаюць чалавека трымацца праўды, справядлівасці, сумленнасці.

Ф. Багушэвіч – заснавальнік крытычнага рэалізму ў беларускай літаратуры. Заслуга паэта ў тым, што ён стварыў тыповы вобраз селяніна-беларуса, паказаў яго не заскарузлым мужычком, нехлямяжым, вечным няўдачнікам, а дасціпным, мудрым, іранічным, з трывалымі жыццёвымі каранямі і глыбокай філасофіяй. Ф. Багушэвіч ніколі не парываў свае сувязі з народам, і дзякуючы менавіта яму беларускі народ і беларуская літаратура набылі сваё ўласнае імя.

Мастакоў слова нараджаюць вялікія падзеі. Пісьменніцай Эліза Ажэшка (дзявочае прозвішча Паўлоўская) стала пад уплывам паўстання 1863–1864 гг. пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага за свабоду Беларусі ад прыгнёту царызму.

Будучая пісьменніца нават хавала ў сябе дома пэўны час пасля разгрому паўстання аднаго з кіраўнікоў паўстанцаў – камандзіра атрада Рамуальда Траўгута. Апавяданне “З гадоў голаду”, аповесці “Нізіны”, “Дзюрдзі”, “Хам”, раман “Над Нёманам” з’явіліся вынікам глыбокага роздуму над трагедыяй жыцця беларускага сялянства з яго галечай, бяспраўем, вынішчэннем роду. Па ідэйным змесце і галоўным пафасе мастацкая проза Э. Ажэшкі блізкая да лірыкі Францішка Багушэвіча. Усё жыццё і творчасць пісьменніцы звязаны з Гродна, з Кобрынам. Свае творы яна пісала на польскай мове, але матэрыялам для іх заўсёды служылі лёс і духоўныя пошукі беларускага сялянства.

Аповесць “Хам” Э. Ажэшкі мае цікавы і займальны, напоўнены драматызмам сюжэт. Гэта твор аб сустрэчы звычайнага вясковага рыбака – сялянскага сына – з гарадской пакаёўкай, жанчынай, якая паходзіла з заможнага асяроддзя, але на долю якой прыйшлося столькі гора, бяды, здзекаў, колькі, мажліва, мала хто перажываў у вёсцы.

Ужо сваёй назвай аповесць скіравана да лёсу простага чалавека, якога абражаюць, з кім не лічацца, навечна, здавалася б, прыклеіўшы да яго здзеклівую мянушку Хам, але які выяўляе высокія духоўныя сілы, учынкі якога хоць і выклікаюць неўразуменне ў блізкіх яму людзей, але ва ўсім характарызуюцца паслядоўнасцю, пазначаны ўпартасцю характару. Вясковы працаўнік, які ўсё жыццё лавіў рыбу ў Нёмане, праяўляе высокія духоўныя якасці. Штодзённае існаванне на ўлонні прыроды, прастор і воля рачной плыні ўжо самі па сабе не даюць аніякай падставы думаць пра грубасць і “хамскасць” яго натуры, а тым больш не дазваляюць іншым персанажам пагардліва ставіцца да чалавека працы.

Аповесць “Хам” раскрывае лепшыя рысы душы чулага і свабоднага ў сваіх дзеяннях чалавека. Вольная душой асоба ніколі не стане “хамскай”. Унутрана свабодны чалавек валодае высокімі маральна-этычнымі прынцыпамі. Талстоўскія ідэі духоўнага ўдасканалення чалавека знайшлі адлюстраванне не толькі ў тым уплыве, які зрабіла на Паўла Кабыцкага каханне да Франкі, але і ва ўсёдараванні любімай жанчыне, у настойлівым імкненні дапамагчы блізкаму чалавеку ачысціцца ад спакусы, распусты, фанабэрыі, лёгкага бесклапотнага існавання. Дабратой ратаваў Павел сваю каханую Франку ад згубы.

Выдатнай польскай пісьменніцы Э. Ажэшкі не стала ў той самы год, калі памёр Леў Талстой, “ля падножжа якога”, па вобразным выказванні літаратуразнаўцы Алеся Адамовіча, узрасталі, уздымаліся многія мастакі слова іншых краін і народаў. Л. Талстой быў адным з настаўнікаў польскай пісьменніцы, якая атрымала ў спадчыну яго вучэнне “аб паляпшэнні душы”.

Паролем у паўстанцаў К. Каліноўскага былі словы:

– Каго любіш?

– Люблю Беларусь.

– Так узаемна.

Кастусь Каліноўскі

Кастусь Каліноўскі (1838–1864) – нацыянальны герой Беларусі. Выхадзец са старадаўняга шляхецкага роду К. Каліноўскі вучыўся ў Пецярбургскім універсітэце стаў кандыдатам права але ўсё сваё свядомае жыццё прысвяціў рэвалюцыйнаму змаганню за вольнасць беларускага народа, за свабоду і незалежнасць. Уваходзіў у склад нелегальнай арганізацыі польскіх, літоўскіх, беларускіх і ўкраінскіх студэнтаў і афіцэраў, вёў актыўную падрыхтоўку да паўстання. Ён пачынаў змаганне ў рэчышчы польскага нацыянальна-вызваленчага руху, які дасягнуў найбольшага размаху на тэрыторыі Беларусі і Літвы, выступаў не толькі за незалежнасць Польшчы, але і за права народаў самім вызначаць свой лёс. Гэта быў апантаны ідэяй рэвалюцыйнага вызвалення барацьбіт за лепшую долю селяніна. К. Каліноўскі з сябрамі хадзіў ад вёскі да вёскі, агітаваў народ на барацьбу (яго першыя рэвалюцыйныя псеўданімы былі Васіль Світка, Хамовіч, Чарноцкі), заклікаў сялян змагацца за зямлю і волю, тлумачыў рабаўніцкі змест зямельных рэформ 1861 г. Перад пачаткам паўстання К. Каліноўскі ўзначаліў Літоўскі правінцыяльны камітэт, які неўзабаве абвясціў сябе Часовым правінцыяльным урадам Літвы і Беларусі. У разгар паўстання К. Каліноўскі стаў урадавым камісарам Гродзенскага ваяводства, а затым урадавым камісарам Літвы і Беларусі. Але народны заступнік быў выдадзены правакатарам, арыштаваны і пакараны смерцю праз павешанне ў Вільні.

Агітуючы народ на змаганне, К. Каліноўскі выдаваў газету “Мужыцкая праўда”, сем нумароў якой выйшлі ў падпольнай друкарні ў 1862–1863 гг. Газета змяшчала звароты гаспадара сваёй зямлі, які назваў сябе “Яська – гаспадар з-пад Вільні”, да ўсіх сялян, да простага люду. Аўтар даверлівага звароту да ваяроў-змагароў сцвярджаў народную праўду пра “тлум і здзерства і несправядлівасць”. К. Каліноўскі валодаў сакавітым беларускім словам, сам пісаў вершы, быў асобай таленавітай. “Мінула ўжо тое, калі здавалася ўсім, што мужыцкая рука здасца да сахі, – цяпер настаў час, што мы самі можам пісаці… Няхай пазнаюць, што мы можам не толькі карміць сваім хлебам, але яшчэ і вучыць сваёй мужыцкай праўдзе”. К. Каліноўскі заклікаў брацца за косы і сякеры, ісці здабываць лепшую долю. Газета давала ўяўленне пра магчымы дзяржаўны лад пасля перамогі паўстання, падымала пытанні дзяржаўнага будаўніцтва, пісала аб ролі асветы, навукі, культуры, аб абуджэнні народнага духу, фарміраванні нацыянальнай самасвядомасці беларусаў, кансалідацыі нацыі.

У турме, у апошнія дні перад смерцю, Каліноўскі напісаў вядомыя “Лісты з-пад шыбеніцы”, прасякнутыя верай у перамогу народа, дзе былі такія радкі:

 
Бывай здаровы, мужыцкі народзе!
Жыві ў шчасці, жыві ў свабодзе
I часам спамяні пра Яську свайго,
Што згінуў за праўду для дабра твайго.
 

Вобраз К. Каліноўскага жывіў і жывіць творчасць многіх беларускіх пісьменнікаў.