Текст книги "Ике роман / Два романа"

Шул ук вакытта Русьны буш калдырырга, халкын кырырга тиранга ачлык белән үләт тә булышты. Җир үзенең уңдырышлылыгын югалткан шикелле булды: чәчтеләр, ләкин икмәк җыеп ала алмадылар – аны салкын белән корылык харап итә торды. Кыйммәтчелек моңарчы ишетелмәгән дәрәҗәгә җитте. Ярлылар базарлар тирәсендә җыелалар иде дә, ипинең бәясен сорап, нишләргә белмичә үкерергә тотыналар иде. Хәер бирүләр дә сирәк күренешкә әйләнде: хәзер элек ярлыларны туендырып торган кешеләр үзләре дә хәер сораша иде. Кешеләр күләгә сыман йөрде, алар урамнарда, юлларда егылып үлде. Бернинди ачу килү-кабару да күзәтелмәде, ләкин куркыныч явызлыклар туа торды: ач кешеләр яшертен генә бер-берсен үтерде һәм бер-берсен ашады. Көч-хәлләре бетүдән, табигый булмаган әйберләр ашаудан төрле җирләрдә әллә ниткән төрле йогышлы авырулар таралды. Шуңа күрә патша күп кенә юлларны ябарга боерды, атлы сакчылар, стража, алар аша бернинди рөхсәт язусыз үтүчеләрне товарлары һәм атлары белән бергә яндыра да ала иде. Бу афәт 1572 елга хәтле барды.

Хан һөҗүме

Русьның дошманнарын арттырырга кирәкми дигән кагыйдәгә тугры калып, Иван төрек солтаны белән килеп чыгарга мөмкин булган файдасыз сугышны булдырмый калырга тырышты. Шуңа күрә ул 1570 елда дворян Новосильцовны Константинопольгә, төрек солтаны Сәлимне властька утыруы белән котларга дип, илче сыйфатында җибәргән иде. Иван аның аша аңа юллаган ягымлы хатында Русьның Төркия белән Баязит заманыннан бирле яхшы булган мөнәсәбәтен билгеләп үтте. Сәлим гаскәрләренең, сугыш игълан итмичә, Русь биләмәсенә бәреп керүенә гаҗәпләнүен белдерде, дуслык һәм тынычлык тәкъдим итте.

– Минем галиҗәнабым Иван һич тә мөселман диненең дошманы түгел, – дияргә тиеш иде Новосильцов солтанга. – Мәсәлән, аның хезмәтчесе, патша Сәетбулат Касимовта идарә итә, царевич Кайбула – Юрьевта, Ибәк – Сурожикта, Нугай кенәзләре – Романовта. Алар барысы да ирекле һәм тантаналы рәвештә үзләренең мәчетләрендә пәйгамбәрләре Мөхәммәтне данлыйлар, чөнки бездә һәр чит ил кешесе үзенең дине буенча яши. Кадомда, Мещерада патшабызның күп кенә приказлы кешеләре мөселман законнарында торалар. Әгәр Казанның кайбер кешеләре христиан булып киткәннәр икән, алар моны үзләре сорады, үзләре чукындыруны таләп итте.

Новосильцов үзен кабул итүдән канәгать калды, тик алай да солтанның Иванның сәламәтлеге турында сорашмавын күңеленнән сизеп алды. Һәм, бездә кабул ителгән гадәтне саклап, аны үзе белән төшке ашка чакырмавын да күңеленә салып куйды.

Ләкин бу илче сәфәре дә, гәрчә патша, Сәлимгә яхшатлы булырга тырышып, безнең Кабардадагы крепостебызны җимерергә риза булуына карамастан, уңыш китермәде. Горур солтан үзенә Әстерхан белән Казанны алырга, ахырында алар белән идарә итә калганда, Иванның үзен Оттоман империясенең ясак түләүчесе булып калуын теләде. Шундый мәгънәсез тәкъдим, әлбәттә, Иван тарафыннан җавапсыз калды. Шул ук вакытта патша Сәлимнең Сигизмундтан Руська һөҗүм итү өчен уңайлы булган Киевны соравын, Дунайда күперләр салырга һәм Молдавиядә икмәк запасы булдырырга боеруын, төрекләр тарафыннан өстерелгән ханның безнең белән сугышка әзерләнүе турында белде, Кырым ханы малаеның үз каенатасы Темрюкны җиңүе һәм аның ике улын әсир төшерүе хакында да ишетте.

Җитмәсә, элек Мәскәү белән ярыйсы гына мөнәсәбәттә булган Дәүләт Гәрәй яңадан Руська яный башлады, ясак һәм Казан белән Әстерханда Батыйлар патшалыгын торгызуны таләп итте. Галиҗәнапка инде Донковтан, Путивльдән хан гаскәрләренең килүе турында да хәбәрләр җиткерә тордылар: безнең разъездлар далада моңарчы күзәтелмәгән тузан болытын, төнлә янган утларны, атлы гаскәр эзләрен күргәннәр, хәтта атларның кешнәү тавышларын ишеткәннәр.

Бу вакытта Мәскәү полководецлары Окада торалар иде. Иван үзенең малае белән ике мәртәбә Коломна һәм Серпуховтагы гаскәрләр янына барып килде. Инде Рязань һәм Кашир җирләрендәге кайбер кыска вакытлы бәрелешләр хакында да ишетелгәли башлады. Ләкин әлегә кырымлылар көтмәгәндә, анда да бик аз санлы төркем белән генә күренәләр һәм шундук юкка да чыгалар иде. Шуңа күрә патша тынычланып калды, сакта торучы атаманнарның җибәргән хәбәрләрен нигезсез дип санап, хәтта кышын гаскәренең зур өлешен таратты да…

Шулай да яз җитеп, хан үзенең барлык олысларын да коралландырып, йөз меңнән артык гаскәр җыеп, бик зур тизлек белән Русьның көньяк чикләренә бәреп кергәч, шактый ук тынычсызлана башлады. Чөнки анда кырымлыларны Мәскәүдәге җәзалардан качып киткән кайбер качаклар белән бояр малайлары каршылады, һәм алар Дәүләт Гәрәйгә ачлык, авырулар афәте һәм Русьта ике ел буе бертуктаусыз алып барылган эчке опалалар, коточкыч җәза һәм үтерешләрнең Иван гаскәренең дә күп өлешен, бигрәк тә воеводаларын кыруы, калганнарының Ливониядә яисә крепостьларда торуы, шуңа күрә Мәскәүгә юл ачык булуы турында әйтә килделәр. Янәсе, патша үзенең аз санлы дружинасы белән сугыш кырына дан яисә болай, куркыту өчен генә чыгарга мөмкин, ә аннары шундук төньяктагы буш җирләренә качып китәчәк. Алар моның нәкъ шулай булачагына үзләренең башлары белән җавап бирергә әзер, үзләре исә кырымлыларның ышанычлы ярдәмчеләре булачак.

Кызганыч, тик хыянәтчеләр сүзе дөрес иде: инде бу вакытта Русьта батыр воеводалар да, сугышка әзер булган гаскәрләр дә аз калган иде. Кенәзләр Иван Бельский, Иван Мстиславский, Михаил Воротынский, боярлар Морозов, Шереметев, гадәттәгечә, Ока елгасы ярларын саклау өчен ашыктылар, ләкин өлгерә алмадылар: хан, аларны икенче юлдан әйләнеп узып, бу вакытта патша үзенең дружинасы белән шушында булган Серпуховка якынлашты. Бу очракта патшадан зур кыюлык һәм тәвәккәллек таләп ителә иде. Ләкин ул, дошманнан һәм хыянәтчеләрдән котылу өчен, моннан башта Коломнага, аннан Бистәгә, аннан Ярославльгә үк качып китте. Аңа воеводалар да, гомумән, Русь аны, тотып, татарларга бирерләр сыман тоела иде.

Мәскәү гаскәрсез, башлыкларсыз калды, ә хан инде аннан утыз чакрымда гына! Патша воеводалары бернинди ялсыз, Ока буеннан аны саклау өчен ашыктылар. Ләкин ни эшләделәр? Дошманны каршы аласы, аның һөҗүмен сугыш кырында кире кагасы урында, алар, тирә-як авыллардан яклау эзләп качып килүчеләр белән тулган Мәскәү кырыенда урнашып, өйләр ышыгында сакланырга уйладылар. Кенәз Иван Бельский һәм Морозов зур полк белән Варламов урамында, Мстиславский һәм Шереметев аларның уң ягындагы Якимовский урамында, Воротынский белән Татев Таганский болынында, Крутиц каршында, Темкин опричниклар дружинасы белән Неглинный артында урнаштылар.

Икенче көнне, 24 майда, Вознесение бәйрәмендә, Кырым ханы Дәүләт Гәрәй Мәскәүгә якынлашты, һәм көтелгән нәрсә килеп чыкты: ул шәһәр тирәсен яндырырга боерды. Иртә бик тыныч, көн аяз иде. Урыслар кыю рәвештә сугышка әзерләнде, ләкин шулчак үзләренең ут белән чолганып алынганнарын абайладылар. Күк йөзе төтен белән капланды, берничә минуттан ут давылы куркыныч тавыш белән шәһәрнең бер башыннан икенче башына йөгерде. Моны сүндерү берничек тә кешеләр кулыннан килә торган эш түгел иде. Хәер, аны сүндерергә омтылучы да булмады, халык һәм сугышчылар, акылдан шашкан сыман, барысы да котылу чарасын эзләде һәм шушы ыгы-зыгыда янгын җимергән йортлар астында калып яисә бер-берсен таптый-таптый үлемгә дучар булды. Барысы да, бер-берсен таптап, изә-изә, шәһәр эченә ташланды, ләкин аларның юлын янгыннар кисте һәм кешеләр, котылу өчен, елгага ташланып, күбесе шунда батып үлде. Начальниклар инде берни дә боермады, хәер, инде аларны тыңлаучы да юк иде. Алар бары тик, беркемне дә кертмәс өчен, биек коймалар белән әйләндереп алынган, соңгы котылу урыны булган Кремль капкаларын кулга ни эләкте шулар белән ябып-каплап куярга гына өлгерделәр. Кешеләр янды, чыдап булмаслык эсседән һәм төтеннән буылып, таш чиркәүләр эчендә егылып үлделәр. Кырым татарлары Мәскәү тирәсе бистәләрен таларга теләгәннәр иде дә, тик аларны аннан үзләрен дә ут өере куып чыгарды, ә бу тәмуг мәхшәреннән курыккан хан үзе Коломенский авылына китте. Өч сәгать эчендә Мәскәүдән берни дә калмады диярлек: посадлар да, Кытай-шәһәр дә юкка чыкты. Бары тик бер Кремль генә исән калды, андагы Успения чиркәвендә иң кадерле нәрсәләр һәм казна белән митрополит Кирилл утыра иде. Иванның Арбаттагы яраткан сарае да янып җимерелде. Гаять күп кеше үлде: Мәскәүгә төрле авыллардан качып килгәннәрне, хатыннарны, сабыйларны санамаганда, гаскәриләр һәм гражданнар арасында үлүчеләр саны йөз егерме меңнән артып китеп, барлыгы сигез йөз меңгә якын иде. Баш воевода, кенәз Бельский үз өе ишегалдындагы базында төтеннән тончыгып үлде, шулай ук бояр Михайло Иванович Вороной, Иванның беренче табибы Арнольф Линзей да һәм Мәскәүгә сәүдә эше белән килгән егерме биш инглиз купецлары да һәлак булды. Кайчандыр йортлар булып, хәзер кара күмергә һәм көлгә әйләнгән хәрабәләр янында янган кеше һәм ат гәүдәләре аунап ята иде.

Алай да Дәүләт Гәрәй миһербанлык күрсәтте: Кремльне басып алырга теләмәде һәм, үзенең тантанасын өзеп, Воробьев тавыннан утыз чакрым тирәлектә төтенләп яткан манзараны күзәтеп торганнан соң, кире кайтып китәргә уйлады. Чөнки ул, әллә герцог, әллә король Магнус бик күп санлы гаскәр белән монда якынлашып килә икән дигән ялган хәбәрдән куркып калды.

Бу вакытта Ростовта булган Иван, дошманның кире борылуы турында ишетеп, кенәз, воевода Михаил Иванович Воротынскийга хан артыннан куа барырга боерды. Ләкин инде ул Мәскәү өлкәсенең көньяк-көнчыгыш җирләрен таларга һәм йөз меңнән артык кешене әсирлеккә алып, Тавридага алып китәргә өлгергән иде.

Шундый коточкыч бәлагә тарган кешеләренең кайгыларын уртаклашыр мәрхәмәтлелеге булмаган, анда көлгә әйләнгән хәрабәләрне, халкының күз яшьләрен күрүеннән курыккан патша башкалага кайтырга кыймады, Бистәгә кайтып, Мәскәүне череп ятучы мәетләрдән чистартырга боерды. Аларны күмәр кеше дә юк иде. Шуңа күрә күренекле һәм бай кешеләрне генә христиан дине кушканча җирләделәр, ә башкаларын Мәскәү елгасына ташладылар. Алар шулкадәр күп иде, хәтта елга агышыннан тукталып калды. Гәүдәләр череп, һаваны һәм суларны агулады. Шуңа күрә күп коелар күмдерелде. Ниһаять, йогышлы авырулар таралудан куркып, тирә-як авыл кешеләрен җыеп, мәетләрне судан алып, җиргә күмдерә башладылар. Шулай итеп, Руська күкләр нәләте, ачуы төште.

Патша 15 июньдә Мәскәүгә якынлашып, Братовщина дигән җирдә туктады. Шунда аңа ике кешенең Дәүләт Гәрәйдән хәбәр белән килүе турында әйттеләр. Русьтан бөек җиңүче булып чыккан хан аның белән чын күңеленнән аңлашырга тели икән, янәсе.

Ханга үзенең кайгысын яисә илтифатсызлыгын күрсәтү максатыннан, патша үзе дә, бояр һәм дворяннар да гади киемнән иде. Иванның: «Минем туганым Дәүләт Гәрәйнең саулыгы ничек анда?» – дип бирелгән беренче соравына хан чиновнигының олырагы:

– Безнең хан сиңа болай диде: без дуслар дип атала идек, хәзер дошманнарга әйләндек, – дип җавап бирде. – Туганнар ызгыша да килешә. Миңа Казан белән Әстерханны бир, шул чагында мин синең дошманнарыңа каршы барам. – Шушы сүзләрне җиткергәч, ул Иванга бүләк итеп хан җибәргән сабы алтын белән тышланган пычак бирде һәм әйтте: – Дәүләт Гәрәй аны янына асып йөрде, син дә асып йөр. Минем галиҗәнабым сиңа ат та җибәрергә теләгән иде дә, тик атларыбыз синең җирләрне үткәндә арыдылар…

Патша бу оятсыз-әдәпсез бүләкне алудан баш тартты һәм Дәүләт Гәрәйнең грамотасын укырга кушты.

«Русьны яндырам һәм бушлыкка әйләндерәм! – дип язган иде анда хан. – Бары тик Казан һәм Әстерхан өчен генә. Ә байлыкны һәм акчаны күккә очырам. Мин сине бар җирдән, Серпуховта һәм Мәскәүнең үзендә дә эзләдем. Синең башың белән таҗыңны алмакчы идем, тик син Серпуховтан да качтың, Мәскәүдән дә. Шулай да, бернинди кыюлыгың да, оятың да булмауга карамастан, үзеңнең патшалык бөеклеге белән мактанырга җөрьәт итәсең. Бу юлы синең дәүләтеңнең нинди икәнен күрдем, әгәр дә Русьта газапланып ятучы минем вәкилемне азат итмәсәң, әгәр дә мин теләгәнне эшләмәсәң, миңа үзеңнең, балаларыңның һәм оныкларыңның тугрылыгы турында антлы грамотаңны бирмәсәң, мин Руська тагын киләчәкмен».

Бу таләпләргә каршы тәкәббер Иван нишләде? Ханга баш орды: тантаналы рәвештә тынычлык төзегән очракта, аңа Әстерханны бирергә ризалыгын белдерде. Ә шуңа хәтле аның Русьны борчымавын үтенде, ханның мыскыллы көлү сүзләренә җавап бирмәде, хан Афанасий Нагойны һәм киләчәк сөйләшүләрне алып бару өчен, Мәскәүгә вельможаны җибәргән очракта, Кырым илчесен иреккә чыгарачагын белдерде. Чыннан да, бу очракта үзенең басып алган җирләреннән баш тартырга да әзер булган Иван Тавридага, Нагойга хат язып, без ахырда Әстерханның булачак патшасын расларга хокуклы булып калырга тиешбез дип язды, ягъни бу держава өстеннән власть күләгәсен генә булса да сакларга теләде. Русь дәүләте намусына һәм файдасына хыянәт итеп, ул чиркәү хокукларына да хыянәт итүенә шикләнмәде: Дәүләт Гәрәйгә яхшатлы булып күренү өчен, Иван аңа шундук күренекле бер кырым кенәзе малаен, Мәскәүдә христиан динен үзе теләп кабул иткән әсирне биреп җибәрде.

Чираттагы кансызлык

Дошман алдында түбәнчелеккә төшеп, Иван үзенең мескен җирендә җан кыюларга тагын бер яңа сәбәп тапканга сөенгән шикелле булды. Әле Мәскәү өстендә төтен болыты йөзә, хан гаскәрләре Русь чикләрендә явызлык кылып йөри, ә патша инде гаеплеләрне җәзаларга һәм газапларга кереште! Тол калган хәлдә, гәрчә бу мәсьәләдә намус саклады дип әйтеп булмаса да, ул явызлыгының яңа сәбәпләрен уйлап таба торды һәм тапты да. Ул инде күптән үзенә өченче хатынын эзли, тик ханның һөҗүме бу эшне туктатып торырга мәҗбүр иткән иде.

Менә хәзер, куркыныч үткәннән соң, ул бу эш белән тагын шөгыльләнә башлады. Барлык шәһәрләрдән Бистәгә ике меңнән артык кәләшләрне җыйдылар. Араларында күренекле кешеләрнең кызлары да, моңарчы исемнәре билгесез булганнарныкы да бар иде. Һәр кәләшне аңа аерым күрсәттеләр. Башта ул алар арасыннан егерме дүртен, аннары шулардан уникесен сайлап алды. Боларны докторлар һәм кендек әбиләре карарга тиеш иде. Ул аларны чибәрлекләре, акыллары ягыннан да чагыштырып карады һәм ахырда Новогород купецы Василий Собакин кызы Марфаны барысыннан да өстен күрде. Берочтан ул кәләшне олы малае Иван өчен дә сайлады. Мондый бәхет Богдан Сабуров кызы Евдокиягә тәтеде. Бу бәхетле кәләшләрнең әтиләре шундук боярлар, ә әти-әниләре ягыннан туган тиешле абыйлары окольничийлар, ир бертуганнары крайчийлар дәрәҗәсе алды. Аларның саннарын күтәреп кенә калмыйча, аларга опаладагы кенәз һәм боярлардан тартып алынган байлыклар да бирелде.

Ләкин патшаның булачак хатыны Марфа нигәдер кинәттән генә авырып китте: ябыга, кибә башлады. Бу турыда ул Иванның күркәм гаилә тормышын күралмаучы нәфрәтче, явыз кешеләр тарафыннан бозылган дип сөйләделәр. Шик үлгән хатыннары Анастасия белән Мариянең якын туганнары өстенә төште. Үтерешләрнең чираттагысы, бишенче этабы башланды. Иванның каенэнесе, йә күренекле воевода, йә күп тапкырлар патшаның ачуына, йә мактавына ия булган кабахәт палач, йә күп мәртәбәләр баеган, күп мәртәбәләр патша теләге буенча ярлылыкка чыккан, үз полкы белән Дәүләт Гәрәй артыннан җибәрелгән кенәз Михайло Темрюкович, шундук опалага эләгеп, казыкка утыртылды! 1566 елда патша тарафыннан кичерелгән вельможа Иван Петрович Яковлевны, аның туганы, патшаның өлкән малаеның кайгыртучан тәрбиячесе булган Василийны, Иван атасының беренче хатыны Соломониянең туган племяннигы воевода Замятий Сабуровны чыбыклар белән суктырдылар, ә бояр Лев Андреевич Салтыковны, чәчен кистереп, Троицкий монастырена монах итеп җибәрделәр һәм шунда үтерделәр.

Хәтта җәзаның башка төре барлыкка килде: явыз әләкче доктор Елисей Бомелий патшага гаепле кешеләрне агу белән үтерергә тәкъдим итте. Һәм ул зур тырышлык белән кешене тиран үзе теләгән вакытта үтерә торган дарулар ясарга кереште. Патшаның яраткан кешеләренең берсе саналган, тик аннары патша хатынын агулауда һәм ханга Мәскәүгә юл ачуда гаепле дип кулга алынган Григорий Грязнов, кенәз Иван Гвоздев-Ростовский һәм күп кенә башка кешеләр шушы юл белән үтерелделәр.

1571 елның 28 октябрендә патша, үз сүзләре белән әйткәндә, үзенең мәхәббәте һәм Ходай мәрхәмәте аны терелтер дип ышанып, авыру Марфага өйләнде, ә алты көннән соң улы Иванны да Евдокиягә өйләндерде. Ләкин туй мәҗлесләре күмү йоласы белән тәмамланды: әллә, чыннан да, берәр кеше явызлыгы аркасында, әллә бер гаепсез кешеләрне җәзалауның каргышы төшепме, Марфа 1571 елның 13 ноябрендә үлеп китте.

Әле Мәскәү өлкәләрен талау, тәкәббер Иванны түбәнсетү белән генә канәгать булмаган, сугышмыйча гына әсирләр белән баерга, Русь башкаласына бернинди каршылыксыз килеп җитәргә, хәтта патшаны куарга өметләнгән Дәүләт Гәрәй дәшми генә, ләкин атларының иярләрен салмыйча гына ял итә иде. Кинәт кенә ул, үзенең оланнарына, кенәзләренә, вельможаларына, ялган хат алышу-язышуларга караганда, Әстерхан белән Казан мәсьәләсен Мәскәү патшасы белән күзгә күз карашып чишү яхшырак дип белдереп, яхшы коралланган гаскәре белән, инде аңа таныш булган юллар буйлап, Донга һәм Угорьга таба кузгалды. Бу вакытта аз санлы руслар крепостьларда утыра, кайчак бары тик җайдаклы төркемнәре генә күренгәли, тик алар сугыш өчен түгел, ә күзәтү өчен генә иде. Инде хан күз алдында Ока елгасы да күренә иде, ләкин ул, ниһаять, анда, елганың сул ягында, Серпуховтан өч чакрымда окопларда урнашкан, күп санлы пушкаларын урнаштырган Мәскәү сугышчыларын күреп алды. Бу урын елганы кичү өчен бик уңайлы санала иде, ләкин хан, урысларга каршы шактый гына сузылган атышлардан соң, башка уңайрак һәм бик сакланмый торган урын эзләргә булды. Икенче көнне инде Оканың сул як ярында, Мәскәү юлында иде…

Иван бу турыда Новогородта белде. Ул монда, үзенең эчке тынычсызлыгын яшерергә тырышып, монастырьларда боярлар белән үзенең каенэнесе Григорий Колтовскийның туен бәйрәм итә һәм Волховта бояр балаларын батыра иде. Гәрчә әле полклары булса да, башкаланы саклауны оештырырлык вакыты калмаганга, ул бәйрәмчә кәеф-сафа корган мәлдә, яхшы хәбәрләр көтә бирде. Ә мәскәүлеләр инде хан аның стеналары янында үзенең Кырым вельможалары өчен йортлар да әзерләве турында ишетеп калтырап төштеләр. Сынау сәгате җитте: патша үзенең воеводаларына һәрчак куркаклыкта, кыюсызлыкта, ватан даны хакына карата салкынлыкта гадел гаепләр ташлап килгән идеме, әллә юкмы?

Воротынский, хәзерге вакытта файдасыз булган ныгытмасыннан чыгып, дошман артыннан куа китте һәм 1 августта, башкаладан илле чакрымда аны куып җитеп, сугышырга мәҗбүр итте. Ханның гаскәре йөз дә егерме мең кешелек, ә мәскәүлеләр аз санлы иде. Ханга Әстерхан белән Казанны үзенә алу өчен дә, котылу, үзенең ерак олысларына кире кайту юлын ачу өчен дә җиңәргә кирәк иде, ә урыслар исә әле тормышта яратыр нәрсәләре булган барысы өчен дә – диннәре, ватаннары, ата-аналары, балалары өчен каршы торырга тиешләр иде. Сугышка ике як та йә җиңү, йә үлем дип ташланды. Лопасня һәм Рожая елгалары яры канга күмелде. Атыштылар, тик күбесенчә кылычлар белән чабыштылар. Ике як та җиңәргә тели иде, шуңа күрә сугыш рәхимсез булды. Кенәз Воротынский күзәтте дә, сугышты да, сугышчыларын һәрчак рухландырып та торды, хәйләле һөҗүмнәр ясады. Гаять зур тырышлык белән сугыша торгач, воевода тар гына үзәнлектән дошманның тылына керә алды…

Сугыш тынды. Урыс сугышчылары җиңде, хан, аларга үзенең барлык табышын, обоз һәм чатырларын, хәтта үзенең шәхси байрагын да калдырып, төнлә далага качты һәм Тавридага нибары егерме меңләп сугышчысы белән генә кайтып керде. Аның яхшы кенәзләре сугыш кырында юк ителде.

Шулай итеп, бу көн Русь сугышчылары даны көне булып калды, урыс халкы Мәскәүне чит ил дошманнарыннан коткарды, башкаланың кара күмергә әйләндергәннәре өчен кырымлылардан үч алды, Әстерхан белән Казан Русь кул астында калды.

Йомшарулы тиранлык

Иван Мәскәүгә тантаналы һәм данлы рәвештә керде. Гаҗәп: аңа һәрнәрсә уңай килеп тора иде. Ярлылык, төрле куркынычлар артта калды, дошманнар бетерелде, үлем чәчкән авырулар юкка чыкты. Хан юашланды. Инде солтан да Русь белән сугышу турында уйламый иде. Литва һәм корольсез калган Польша Иван белән дуслык эзли башлады. Швеция сугыш өчен көчсез иде. Патша, Ливониядә күп санлы гаскәр калдырып, Мәскәүдә яңа җиңүләргә әзер булган җитмеш меңле гаскәр күрде. Хәер, әгәр дә ул Польша короле дә булып алса, бернинди коралсыз, кан коюсыз да әтисенең уен тормышка ашыра, ягъни Русьның Батый хан заманында югалткан җирләрен кире кайтара алган булыр иде. Ләкин аның явыз күңелен үзенең бер эчке фетнәсе аңа бу уңышлары, даны белән рәхәтлек кичерергә комачаулый иде. Аңа күк, Русьны төрле җанкыргыч авырулардан һәм ачлыктан коткарып, аның усаллык белән каткан йөрәген йомшатуын да тели сыман тоелды.

Чиксез-чамасыз, тиңдәшсез тиранлык котырынулары, чаралары ярдәмендә ул халыкның үзенә буйсынуын кичереп, сынап, бернинди каршылык та күрмичә, җәзалары өчен бернинди куркыныч та сизмичә, Адашевның тәкәббер дусларын, үзенең иң бирелгән көрәштәшләрен юкка чыгарып, аларның дәрәҗә һәм байлыкларын яңа, бернинди каршылык күрсәтми торган, үзенә бирелгән сановникларга өләшеп, Иван кинәт кенә, үзенең подданныйлары сөенеченә, үтерүченең кулы ролен уйнаган, җиде ел буе дәүләтне эченнән кимергән, какшаткан опричнинаны бетерде. Моннан соң бу котчыккыч исем кабатланмаска тиеш иде. Шуның белән бергә, өлкәләрне, шәһәрләрне, йортларны, приказларны, сугышчыларны акылсыз бүлгәләү дә бетерелде. Земщина яңадан Русь дип атала башлады, элек кешеләрне газаплап йөрүче дружинниклар патша сараеның гадәти хезмәткәрләренә, дәүләт чиновникларына, сугышчыларга әйләнде, инде аларның башлыклары атаманнар түгел, ә урысларның барысы өчен дә бердәнбер булган патша гына иде. Кешеләр моннан соң үтереш һәм талаш заманнары тәмам узды дип уйлап тынычланып калдылар.

Иванның бу вакыттагы хөкем итүе буенча кылган кайбер чаралары да яхшылыкка өмет уятты. Ул, иерарх Филиппның дошманнарын оятсыз әләкчеләр дип атап, Соловецкий игумены Паисийны кыргый Валаам утравына яптырды, Рязань епискобы, оятсыз Филофейның изге дәрәҗәсен алды, чиновник Стефан Кобылинны, каты куллы, тупас пристав Филипповны Каменный утравындагы монастырьга җибәрде һәм шулай ук күп кенә усаллык яклыларны, ачуы килеп, халыкны тынычландыру өчен, үзеннән ераклаштырды. Бу гамәлләр исә халыкта гаделлек ягында торучы бөек зат бар ул, һәм ул явызлыклар кылучылардан күкнең гадел законы һәм гаделлеге белән барыбер үч ала дигән ышанычлы фикер тудырды.

Ләкин тиранлыкның иң явызларының берсе булган, патшаның табутына хәтле ышанычлы кешесе, сердәше саналган, патша белән бергә яшәгән Малюта, Григорий Лукьянович Скуратов-Бельский калган иде әле. Галиҗәнапның аңа булган яратуы (әгәр тираннар ярата белсә!) аркасында, ул чакта тагын бер яшь кешене, аның атасы Иванның беренче хатыны буенча туган тиешле Борис Фёдорович Годуновка да мәрхәмәтлелек күрсәтте һәм аны өстен иттерә, күтәрә башлады. Бу яшь кешедә инде ул чакта ук бөек дәүләти гаделлек һәм җинаяти власть, шөһрәт сөючәнлек өлгереп килә иде. Шул куркыныч тиранлык вакытларында да табигать тарафыннан бик сирәк очрый торган бүләкләргә ия булган яшь Борис үз дәрәҗәсен белә торган, мәһабәтле, күркәм, зирәк, үткен акыллы яшь кеше иде. Ул, канга баткан тәхет янында басып торып та, бернинди кан табы белән дә буялмады, чиста килеш, ниндидер юка хәйләкәрлек белән үтерешләрдән тайчынып калып, яхшы вакытлар җиткәнне көтеп, хәтта ерткыч опричниклар арасында да үзенең чибәрлеге белән генә түгел, басынкы тыйнаклыгы һәм эченнән үзенең еракка омтылган уй-максатларының тайпылышсыз булуы белән аерылып тора иде. Годунов сугышчыга караганда күбрәк сарай хезмәткәрен хәтерләтә, патшаның иң ышанычлы корал йөртүчесе иде. Хәтта бернинди күренекле дәрәҗәсе булмаган килеш, ул 1571 елда Иван белән Марфа туенда катнашты: үзе кәләш ягыннан булса, хатыны Мария исә яучы сыйфатында. Бу исә аның зур патша мәрхәмәтенә ирешкәнлеген күрсәтә иде.

Гәрчә инде опричникларның исеме калмаса да, сирәк-мирәк кенә булса да, әле корбаннар да күренгәләп торды. Тиранлык инде арыткан, хәзер йокымсыраган, тик вакыты-вакыты белән генә уянып куйган халәттә кебек иде. Русь воеводаларының беренчесе, галиҗәнапның ышанычлы хезмәтчесе, йә патшаның зур мәрхәмәтенә ирешкән, Лопасни янында хан гаскәрләрен тар-мар китергән, йә аның опалына эләгеп, исеме, намусы пычрандырылган, аннан соң, Мәскәүне саклап калуы өчен, патша рәхмәтенә ирешкән кенәз Михаил Воротынский, бу тантанадан соң ун ай үткәч, патшаны юк итү өчен усал убырлар белән яшерен очрашуларда гаепләнеп, Иванның дошманы дип игълан ителде, аннары зур газап кичереп үлде. Ул чакларда моның ише әләкләр тиранның күңеленә хуш килә иде. Үзенә ташланган гаепне ишетеп һәм, әләкчене күреп, Воротынский патшага әкрен генә әйтте:

– Галиҗәнап! Минем бабам, әтием мине шайтанга түгел, ә чын күңелдән, ихластан Ходай белән патшага хезмәт итәргә өйрәттеләр. Кайгы-хәсрәтле чакларда убырларга түгел, Бөек Зат алтарена табынырга куштылар. Бу яла ягучы – караклыкта тотылган минем качкын колым, ышанма явызга!

Ләкин Иван аның бу сүзләренә ышанырга теләгән иде дә… Инде ул болай да Адашевның ышанычлы дусларының берсе булган бу воеводаны моңарчы шактый вакыт җәзаламый торды, илгә берәр куркыныч янаса кирәк булыр дип, аңа тимәде. Ә хәзер, шөкер, илгә куркыныч янамый, димәк, батыр кенәзнең кирәге дә шулкадәр генә…

Алтмыш яшьлек батырның кул-аягын богаулап, ике учак арасындагы агачка бәйләп салдылар да ут белән җәзаладылар. Аның гәүдәсе тирәсенә утлы күмерләрне Иван үзенең канлы таягы белән өеп торды. Аннан соң гәүдәсе янган-пешкән, көч-хәл белән генә сулаган Воротынскийны Белоозерога алып киткәннәр иде дә, ул юлда үлде. Русьның батыры, ватанга бөтен барлыгы белән бирелгән бу бөек ирнең мәете изге Кирилл монастырена күмелде.

Ул көнне аның белән бергә патша малае Иванның хатыны Евдокиянең туганы булган бояр, воевода, кенәз Никита Романович Одоевскийны да җәзага тарттылар. Ул күптән опалада иде инде. Ләкин тиранның кайчакта, үзенең озакка сузылган түземлеге яисә кешеләрнең озакка сузылган куркуларыннан тәм табып, җәзаны соңарта торган гадәте дә бар иде. Шулчакта ике малае һәм кенәз Дмитрий Бельскийның кызы булган хатыны Евдокия белән бергә өлкән яшьтәге бояр Михайло Яковлевич Морозовны да үтерделәр.

Шулай ук 1575 елда карт бояр, кенәз, утыз ел буе күренекле воевода булып саналган Пётр Андреевич Куракин һәм кайчандыр Иванның аерым мәрхәмәтенә лаек булган Иван Андреевич Бутурлин да үтерелде. Шул елда һәм аннан соңгы ике елда тагын окольничий, элеккеге бик тырыш опричник Пётр Зайцевны, үлгән Марфаның абзасы Григорий Собакинны, патшаның яраткан воеводасы Тулуповны, Никита Борисовны, Марфаның бертуганы, патшаның каенэнесе Калиста Васильевич Собакинны, оружничий кенәз Иван Деветелевичны үтерделәр. Аларның гаебе, дөресрәге, үтерү сәбәбе беркемгә дә билгеле түгел иде.

Ләкин нинди генә газаплар кичермәсен, урыс халкының патшага бирелгәнлеге шаккатыргыч иде. 1576 елда Иван үзенең чиновнигын – кенәз Сугорскийны дәүләт йомышы белән император Максимилианга җибәргән иде, ләкин ул юлда, Курляндиядә авырып китте. Аның герцогы, Русь патшасына булган хөрмәте йөзеннән, үзенең министрын берничә мәртәбә аның хәлен белешергә җибәрде. Министр аңардан бары тик:

– Минем тормышым берни дә түгел: безнең государь гына исән-сау булсын! – дигән сүзләр генә ишетте.

– Сез тиранга ничек шундый ихласлык белән хезмәт итә аласыз?! – дип гаҗәпләнде министр.

Моңа каршы кенәз Сугорский:

– Без, урыслар, патшаларның мәрхәмәтлесенә дә, рәхимсезенә дә тугрылыклы, – дип җавап бирде.

Моңа мисал итеп, сырхау кенәз аңа шундый мисал китерде. Имеш, Иван күптән түгел генә бер күренекле хезмәтчесен бик вак кына гаебе өчен казыкка утырткан. Ул бәхетсез, мескен, түзеп булмаслык газап кичереп, бер тәүлек буе яшәгән, шул ук вакытта хатыны һәм балалары белән дә сөйләшкән һәм өзлексез: «Ходам! Патшаны кичерә күр!» – дип кабатлаган. Ягъни урыслар дәүләт һәм кешелек законнарыннан аңлап та, аңлатып та булмаслык дуамал рәвештә аерылган монарх ихтыярына сукырларча, чиксез ышаныч белән бирелгәннәр. Моның өчен аларны чит илнекеләр һәрвакыт шелтәләп килгәннәр, чөнки алар мондый нәрсәне кешечә аңлый алмаганнар.

Бу елларда Иванның йөгәнсезлеге изге дип саналган чиркәү кануннарын моңарчы ишетелмәгән, күрелмәгән оятсызлык белән санга сукмауда да бик ачык күренде. Марфадан соң ул Аннага өйләнде, тик әллә үзенең авырга узмавы аркасындамы, әллә иренең мәхәббәт уеннарын читтән эзләүдән дә тартынмавы сәбәплеме, патшабикә тиздән иренең иркәләвен татымый башлады. Бу хатын да, Соломония кебек, дөнья гаменнән, димәк, иреннән ваз кичәргә тиеш булды. Ул шулай эшләде дә: Дария исеме алып, Тихвин монастырена монашка булып китте һәм анда 1626 елга кадәр яшәде.

Шуннан соң патша епископтан, ягъни чиркәүдән бернинди фатиха-рөхсәт тә алып тормыйча, 1575 елда – бишенче мәртәбә! – Анна Васильчиковага өйләнде. Әллә яшерен генә, чөнки аның бу өйләнүе, туй уздыруы турында берни дә ишетелмәде. Шулай ук патшаның сарай хезмәтчеләре, патшага якын кешеләр арасында аның туганнары да күренмәде. Бары тик шунысы гына билгеле: ул да, Соломония шикелле, Суздаль кызлар монастырена күмелгән булып чыкты…

Иванның алтынчы хатыны Василиса Мелентьева тол хатын иде. Ул аңа бернинди изге йолаларсыз, яшәп тору өчен генә өйләнде. Шулай итеп, үлемнәр күрүдән һәм мәхәббәт уеннарыннан туймаган патшаның законсыз өйләнүләре моның белән генә бетмәгән әле…