Текст книги "Ике роман / Два романа"

Царевич Иванның үлеме

Россия Литва белән өч еллык сугыштан соң Русь тарихында үз файдасына булмаган тынычлык турында килешү төзеде. Ләкин шулай да ул сугышта башка җирләрне бирмичә, Русь үз чикләрендә кала алды. Бу исә фәкать Псков аркасында гына мөмкин булды. Ул, нык терәк буларак, Стефан Баториянең җиңелмәслеген какшатты. Әгәр дә Батория Псковны алган булса, ул Ливония белән генә канәгатьләнеп калмыйча, Руська Смоленскины да, Северский җирләрен дә калдырмас иде. Бәлки әле, Новогородны да алган булыр иде. Хәер, инде Иван үзе дә, төшенкелеккә бирелеп, үз воеводаларының яхшы хәбәрләренә колак та салмыйча, Батория белән булган ул сугышта, әллә ниткән куркыныч күрәзәләргә, төш һәм могҗизаларга ышанып, сугышта гел күңелсезлекне генә фаразлап торды. Христосның туган көнендә, кышкы тыныч, кояшлы көндә яшен угы Иванның Александровский бистәсендәге йокы бүлмәсен суккан иде. Янәсе, шулчакта Мәскәү тирәсендә яшәгән кешеләр «Качыгыз, качыгыз, урыслар!» дигән куркыныч тавыш ишеткәннәр. Шунда күктән ниндидер серле язулы мәрмәр табут ташы килеп төшкән һәм бу хәлгә шаккатып калган патша аны үз күзләре белән күргән, тән сакчыларына аны ватарга кушкан, имеш. Бәлки, бу әкияттер, ләкин шунысы хак: Псков белән кенәз, воевода Иван Петрович Шуйский Русьны коточкыч куркынычтан саклап калдылар.

1577 елның 4 февралендә, бездән аның шәһәр һәм крепостьларын алу өчен, Ян Замойский Ливониягә керде. Аның иярченнәре Псковтан шатланышып ераклаштылар, чөнки аларның үз туганнары каберләре белән әйләндереп алынган Псков шәһәрен һәм крепость стеналарын күрәселәре килми иде. Ольга шәһәренең капкалары фәкать шушы көндә генә ачылды, һәм ватан алдындагы үз бурычларын намус белән үтәгән кешеләр, куркыныч юкка чыгудан шатланышып, иркен сулап куйдылар, рәхәтлек хисләре кичерделәр. Ләкин Ливониядә күптәннән үк яшәүче, инде Дерпта өйләре, гаиләләре, чиркәүләре булып, ватаннарындагы шикелле яшәп яткан урысларның кәефләре алай күтәренке түгел иде. Килешүдә каралганча, аннан хатыннары, балалары белән Новогород һәм Псковка күчәргә тиешле урыслар, инде ияләнелгән урыннары белән соңгы мәртәбә саубуллашырга, чиркәүләренә карап, соңгы тапкыр табынырга тиешләр иде. Алар барысы да бигрәк тә туганнарының каберләре янында күз яшьләре белән еладылар. Алты йөз елга якын Ливонияне үз җирләре дип санаган, аның кешеләре өстеннән инде изге Владимир вакытыннан бирле хакимлек иткән һәм анда Бөек Ярославль заманында крепостьлар төзегән һәм аның чәчәк аткан чорында Дерпт өлкәләреннән ясак җыеп торган Русь тантаналы рәвештә безнең каныбыз белән сугарылган җирләребездән ваз кичәргә мәҗбүр булды. Шулай да һәрвакыт тынычлык ягында булган бөтен халык, шул исәптән мәскәүлеләр дә, бөлгенлеккә төшергән бу сугышның бетүен бик хупладылар. Ләкин Иван үзенең кыюсыз күңеленең тынычлануы белән рәхәтлек хисен сиздеме икән?

Патша үзенең яраткан олы малае Иванны Руська икенче үзе итеп әзерләде: әһәмиятле эшләрне аның белән бергә башкарып – думада утырып, дәүләт буйлап йөреп, ул аның белән бергә рәхәтлекләр дә кичерде, кешеләрне дә җәзалады, әйтерсең ул моны, малае аны оялта алмасын һәм Русь варистан бернинди яхшылык та көтмәсен дип, махсус эшләде. Яшь патша малае инде ул вакытта өченче хатынга – Шереметевлар нәселеннән булган Иван кызы Еленага өйләнгән иде. Баштагы икесенең – Сабурова белән Параскева Михайловна Соловаяның – чәчләре киселде. Әллә үз белдеге белән, әллә әтисенә охшарга тырышыпмы, царевич, хатыннарын алыштырып кына калмыйча, бу яктан да әтисе кебек, кәнизәкләрен дә гел алыштырып торды. Ләкин яшь чагында ук йөрәгенең коточкыч рәхимсезлеген һәм мәхәббәт уеннарын яратуын күрсәтсә дә, ул эш мәсьәләсендә һәм данга омтылуда акылын да күрсәтте. Тынычлык килешүе төзү буенча сөйләшүләр барышында, Русь өчен әрнү кичереп, боярлар йөзендә кайгы чалымнарын укып, бәлки, гомуми рәнҗү сүзләре ишетеп, ул, царевич, гаделлек, намуслылык хисләре белән янып, әтисе янына килеп, аңардан үзен гаскәр белән дошманны куарга, Псковны азат итәргә, шулай итеп, Русьның намусын торгызырга җибәрүен таләп итте. Шулчак ачуыннан буылыр хәлгә җиткән патша малаена:

– Фетнәче! Син боярлар белән бергә мине тәхеттән төшермәкче буласың! – дип кычкырып, ярсуыннан нишләргә белмичә, таяклы кулын югары күтәрде.

Бу вакытта шунда булган Борис Годунов аның кулын тотып калмакчы иде дә, ләкин патша үзенең очлы жезл-таягы белән берничә яра ясап һәм шундук малаеның башына сугып өлгергән иде инде. Мескен царевич шунда канга батып егылды. Бу хәлне күреп, патшаның ярсуы басыла төште. Куркуыннан йөзе агарып, шашынган хәлдә нишләргә белмичә:

– Мин малаемны үтердем! – дип акырып җибәрде һәм аны кочакларга, үбәргә тотынды, аның тирән ярасыннан агып торган канын туктатырга тырышты, елады, үкседе, докторларны чакыртты, Ходайдан мәрхәмәтлек, ә малаеннан кичерүен сорады.

Ләкин күкләр хөкеме тормышка ашкан иде инде. Царевич, әтисенең кулларын үбеп, йомшаклык белән аңа үзенең яратуын һәм кызгануын, кайгысын уртаклашуын белдерде, өметсезлеккә бирелеп рухын төшермәвен теләде, аннан соң үзенең ышанычлы улы һәм подданные булып үлүен әйтте. Аннан соң яшь Иван әле тагын дүрт көн яшәде һәм 1577 елның 19 ноябрендә бернинди гаепсез кешеләрнең каннары елга шикелле аккан иләмсез Александровский бистәсендә җан бирде. Патша исә бу вакытта инде берничә көн буе ашамый-эчмичә, аның янында утыра бирде.

22 ноябрьдә барысы да кара кием кигән вельможалар, боярлар, кенәзләр аның мәетен Мәскәүгә алып киттеләр. Патша малаеның табуты артыннан изге Михаил Архангел чиркәвенә тикле барды һәм аны җирләргә үзенең бабалары янында урын күрсәтте. Күмү гадәттән тыш яхшы һәм күңел йомшаклыгы белән башкарылды. Барысы да елады, чөнки, әгәр дә язмыш аңа атасының үлемле кулын күтәртмәгән булса, ул бит державалы Русьның патшасы булырга тиешле кеше иде! Нишлисең, аны әтисе бозыклыкка да тартты һәм кабергә дә төшерде. Халык исә яшертен генә тантана итте, янәсе, Иванның үзенә дә газапланганнарның күз яшьләре төште!..

Малаен җирләгәннән соң, патша берничә көн аны бик каты сагынды, тыныч кына йоклый да алмады: кайчак төннәрен, төшендә әллә ниткән өрәкләр күреп, куркынып-куркынып сикереп торды, хәтта урын-җиреннән егылып төште, бүлмә уртасында аунады, ыңгырашты, акырды, ахырда инде көч-хәле калмагач кына тынычланып кала иде. Хәтта йокысыннан теләсә кайсы вакытта уянып, идәндә аунап йокыга талган шикелле мизгелләрендә дә онытылып-онытылып китте. Аның өчен идәндә дә түшәк җәя һәм баш астына мендәр дә сала торган булдылар. Ул андый чакларында, гәрчә иртәнге яктылыкны көтсә дә, аннан курка да иде. Хәер, ул, алар күз алдына малаен үтергән кеше буларак килеп басарга теләмичә, кешеләрдән дә курка иде.

Җаны әрнегән, аңа берничек тә тынычлык таба алмыйча азапланган шундый көннәренең берсендә ул үзенә күренекле дәүләт ир-атларын чакырды да, тантаналы рәвештә аларга мөрәҗәгать итте. Янәсе, аңа, Ходай тарафыннан бик каты җәза алган кешегә, үзенең көннәрен монастырь ялгызлыгында тәмамларга язган. Кече малае Феодор Русь белән идарә итәргә сәләтле түгел һәм идарә иткән очракта да бу эшне озак алып бара алмаячак. Шуңа күрә боярлар лаеклы галиҗәнап-патшаны үзләре сайларга тиеш, һәм ул кичекмәстән держава белән патшалыкны шул кешегә тапшырачак.

Көтелмәгән мондый хәбәрдән барысы да гаҗәпләнеп калды: кайберәүләр аның ихласлыгына ышанды һәм күңелләре йомшарып китте, икенче берәүләр монда ниндидер явыз ният ятмыймы, патша аларның яшерен уйларын гына беләсе килмиме икән дип шикләнде, ягъни бу очракта аларның үзләренә дә, алар сайлап куйган кешегә дә үлем җәзасы биреләчәк түгелме? Барысы да бер тавыштан:

– Калдыра күрмә безне, государь, без Ходай биргән патшадан, синнән һәм синең малаеңнан башканы теләмибез! – дип җавап бирделәр.

Шунда патша, алар белән үзенең идарә итү авырлыгын ирексездән тагын дәвам итәргә мәҗбүр булган кеше сыман, теләр-теләмәс кенә ризалыгын бирде. Ләкин үзеннән бөеклекнең, байлыкның һәм купшылыкның бөтен атрибут-билгеләрен алып ташлады, хәтта таҗ белән скипетрдан да баш тартты, үзен дә, сарайдагыларны да кайгы киеме кияргә мәҗбүр итте, малае рухына искә алу йоласы – панихида оештырды һәм үкенде, үз-үзен шелтәләде. Малае рухына дога кылсыннар дип, Константинопольгә, Антиохиягә, Александриягә, Иерусалимга, патриархларга ун мең сум акча җибәрде. Һәм, ниһаять, шуннан соң тынычланып калды!

Тиранның үлеме

Вакыт үтә торды, һәм аның белән бергә инде Иванның намусы һәм бернинди гаепләре булмаган килеш төрле җәза, үлемнәргә тартылганнар тарафыннан әйтеп куелган соңгы сәгате дә якынлаша барды. Гәүдәгә нык булган, әле тирән картлыкка ерак булган патша бик озак яшәргә дип уйлаган иде. Ләкин ярсулы ачулык, кызучанлык, Ходайдан кичерүләр үтенмичә кылган явызлыклар, кайчагында шуңа кагылышлы күңелендә туган яшертен үкенү хисләре, оятсызлык, җенси тотнаксызлыклар, малаен үтерүе, ниһаять, болар барысы да Иванның көчен бетерә килделәр.

Алай да 1584 елның кышына чаклы ул әле үзен ярыйсы гына хис итә иде. Ул вакытта исә Бөек Иван һәм Благовещение чиркәүләре арасында күктә тәре сыман билгеле комета пәйда булды. Аны патша, кызыксынып, бик озак күзәтеп торды, шунда аның йөзе үзгәрде, һәм ул тирәсендәге кешеләренә:

– Менә ул – минем үлемем билгесе! – диде.

Бу күңелсез уй башына кергән патша Русь белән Лапландиядә сихерчеләр эзләргә боерды. Эзли торгач, андыйлар алтмышка якын җыелды. Мәскәүдә алар өчен махсус йорт төзелеп, барысы да шунда урнаштырылды. Сихерче астрологлар исә аңа үзенең яраткан кешесе Бельский аркылы берничә көннән, дөресрәге, 18 мартта үләчәге турында җиткерделәр. Чөнки аның, эчке әгъзалары чери башлап, тәне кабарынды, шешенде. Ләкин патша аларга бу турыда беркемгә дә сүз катмаска боерды, әгәр бу турыда ишетелә калса, аларның учакта яндырылачагы турында искәртте.

Февральдә әле ул бераз дәүләт эшләре белән дә шөгыльләнде. Ләкин 10 мартта, үзенең авыраеп китүе аркасында, Мәскәүгә якынлашучы Литва илчесен туктатырга кушты. Янәсе, кабул итә алмас. Бу карарны ул үзе, үз теле белән игълан итте.

Әлбәттә, әле ул терелеренә ышана иде, ләкин алай да янына боярларны чакырырга һәм васыятен язарга кушты. Анда ул үзенең кече улы Феодорны тәхет һәм монарх варисы итеп игълан итте, Псковны дошманнан саклаганда үзен таныткан кенәз Иван Петрович Шуйскийны, бөек кенәз Василийның туганы Иван Фёдорович Мстиславскийны, беренче патшабикә Анастасиянең туганы Никита Романович Юрьевны, Борис Годуновны һәм Бельскийны киңәшче һәм держава күзәтчеләре итеп сайлады. Алар гәүдәсе белән дә, җаны белән дә зәгыйфь булган Феодорга дәүләт эшләрендә таяныч булырга тиешләр иде. Үзенең иң кечкенә малае – сабый Димитрий белән әнисенә Углич шәһәрен бүләк итте һәм аның тәрбиясен Бельскийга тапшырды. Барлык бояр һәм воеводаларга рәхмәтен җиткерде, аларның һәрберсен дуслар һәм фикердәшләр дип атады. Феодорга тәкъвалык, мәхәббәт һәм рәхимлелек белән патшалык итәргә кушты. Аңа һәм үзе сайлап куйган биш баш вельможага христиан динендәге державалар белән сугыштан читтә торырга киңәш итте, Литва һәм Швеция белән булган сугышларның начар нәтиҗәсен билгеләп үтте, Русьның хәлсезләнүен кызганды. Шулай ук барлык әсирләрне, хәтта литвалылар белән немецларны да азат итәргә кушты. Әйтерсең ул, тәхете белән бу дөньяны калдырып китәр алдыннан, үзенең намусы, кешелек һәм Ходай белән килешмәкче, моңарчы явызлыктан тәм табып яшәгән патшаның җаны айнып киткәндә, ул малаен үзенең ялгышларыннан коткармакчы була иде.

Бу вакытта сарайда кайгы хөкем сөрде, ил халкы, аның явызлыкларын да онытып, храмнарда патшаның тизрәк терелүен сорап догалар кылдылар, патшага саулык-сәламәтлек теләп, Ходайга ялвардылар. Үзен җиңелрәк, яхшырак сизгән чакларында, ул кәнәфидә килеш аны берсеннән-берсе гаҗәеп матур, кыйммәтле ташлары саклана торган палатага алып керергә боерды. 15 мартта ул аларны рәхәтләнеп инглиз Горсейга да күрсәтеп утырды, алмаз, якутларының һәрберсе турында зур белгеч сыман тәфсилләп сөйләде. Үзенең йомшак сүзләре белән аны юатырга, тынычландырырга кергән килене – Феодорның хатыны – авыру яныннан, аның ялкынлы теләген, оятсызлыгын сизеп, йөгереп чыгып китте.

Инде авыру патшаның көче бетеп килә иде. Уйлары да күләгәләнде, каралды. Вакыт-вакыт аңын җуйган мәлдә яткан килеш, ул, кычкырып, үзенә үлгән малаен чакырды, аны күз алдында күргәндәй булды, аның белән йомшак итеп сөйләште дә…

17 мартта җылы ваннадан соң аңа кинәт җиңел булып китте, һәм ул шундук үзенең авыруы аркасында Можайскида туктатылган Литва илчесен башкалага китерергә боерды һәм икенче көнне Бельскийга:

– Ялган астрологларга җәза игълан ит: бүген, аларның әкиятләре буенча, мин үләргә тиеш идем, ә мин үземне яхшы хис итәм, – диде.

– Ләкин көн узып бетмәгән бит әле, – дип җавап бирде аңа астрологлар, Бельский аша.

Авыру өчен тагын ванна әзерләделәр, ул анда өч сәгатькә якын булды, аннан соң караватына ятып ял итте, бераздан торды да шахмат тактасын алып килүләрен сорады һәм халаттан килеш, урын-җирендә утырган мәлдә, үзе шахмат фигураларын тезде. Бельский белән уйнарга теләгән иде, тик кинәт ауды да күзләрен йомды. Ә докторлар әле һаман аның тәнен ныгыта торган сыеклыклар белән ышкый, ә митрополит, мөгаен, Иванның күптән билгеле булган соңгы васыятен үтәп, инде җаны булмаган гәүдәсе өстендә чәчен кистерү догасы укый иде…

Бу минутларда патша сараенда һәм башкалада тирән тынлык хөкем сөрде: барысы да нәрсә булыр дип көтәләр иде. Иван гәрчә инде үле булса да, үз күзләренә үзләре ышанмаган сарай кешеләре өчен ул әле һаман да куркыныч иде. Аның үлеме турында бераз вакыт белдерми тордылар. Бары тик Кремльдә «Государь умер!» дигән ышанычлы тавыш ишетелгәч кенә, халык, әллә Феодорның зәгыйфьлеген белгәнгә күрә, дәүләт өчен моның начарлык белән бетәргә мөмкин икәнлеген аңлап, әллә, гәрчә каты куллы булса да, үлгән монархны кызганудан идеме еларга кереште.

Өч көннән соң аны бик зурлап Михаил Архангел храмында җирләделәр. Яшьләр акты – барысы да йөзләренә кайгы билгесе чыгарырга тырышты.

Халык, бары тик догалар һәм зур түземлек белән генә коралланып, үзен бернинди кызгануны белмичә җәзага тарткан үтерүченең явызлыгына егерме дүрт ел буе түзде.

Эпилог урынына

Әйе, яшь чагында яхшылык үрнәге булып та, ир-ат яшендә һәм картая барган саен котырынган кан эчүчегә әйләнгән бу кешенең кылган коточкыч гамәлләренә ышану да кыен кебек. Ләкин тарих аңардан башка явызларны да белә. Әйтик, галиҗәнаплар үрнәге һәм бер үк вакытта албасты да булган Калигула, мәхәббәт үрнәге һәм шул ук вакытта җирәнү предметы да булган Нерон Римда патшалык иткәннәр. Ярар, алар – потларга табынучы мәҗүсиләр. Ә Людовик ХI христиан иде бит, ләкин ул да Иваннан кансызлык буенча да, тышкы диндарлык-тәкъвалык буенча да һич тә калышмады. Алар икесе дә диндарлыклары белән үзләренең законсыз гамәлләрен, кыргый оятсызлыкларын, хатын-кызларны артык яратуларын, коточкыч явызлыкларын акламакчы булып яшәделәр һәм идарә иттеләр.

Ләкин кешелек тарихында аек акыл белән аңлап булмаган нәрсәләр күп, ни гаҗәп: тираннарның исемнәре тарихка кереп кала һәм халык хәтерендә яши бирә. Алай гына да түгел, хәтта тора-бара, еллар артыннан еллар, гасырлар артыннан гасырлар үткән саен, алар идарә иткән чордагы гамәлләренең күбесе, хәтта тиранлыклары белән явызлыклары да аклана бара. Янәсе, алар – дәүләти идарә эшендә зарур булган нәрсәләр, алар дәүләт бердәмлеген саклап калу өчен кирәк булган.

Мондый караш Явыз Иван Дүртенчегә карата да яшәп килә. Сүз дә юк, аның да уңай яклары да булган, Русь дәүләтен берләштерү өчен, ул да – зур тырышлыклар күрсәткән шәхес. Тик ул тарихта үз халкына карата кылган тиранлыгы һәм явызлыгы белән Русь-Русия мәнфәгатьләре хакына эшләгән күп кенә яхшы гамәлләрен сызып ташлаган катлаулы шәхес булып кереп калды. Ә явызлыкны да, кансыз тиранлыкны да берни белән дә аклап булмый…

2013–2014