Текст книги "Кочасы иде дөньяны…"

Китап кирәкме?

Хатип абый Госман һәм Якуб абый Агишев – Казан дәүләт университетына педагогия институтыннан килделәр. Аларны бер үк вакытта яңа эшкә күчерүләре, шул чактагыча әйтсәк, татар теле һәм әдәбияты кафедрасын «кадрлар белән ныгыту» максатыннан иде. Һәм бу хәл бездән – студентлардан яшерелмәде. Моңарчы әлеге кафедрага шушы бүлек ачылудан бирле Рабига апа Хәкимова җитәкчелек итте, инде биш курста да татар бүлеге бар иде. Шулай да укытучыларның күбесе – әйтик, Латыйф Җәләй, Мөхәммәт Гайнуллин, Гали Халит, Гази Кашшаф – читтән килеп лекцияләр укыйлар иде. Һәм кафедра мөдире Хатип абый булгач (ул бу эшне чирек гасыр буена башкарды), аспирантураны беренче тәмамлаучылардан Ибраһим абый Нуруллин, Мирфатыйх Зәкиев, Зәет Мәҗитов укыта башладылар. Алар университетның тулы мәгънәсендә үз кадрлары иде.

Хәер, бераз читкәрәк кителде. Хәзергә Хатип абый турында гына кыскача сөйләргә җыенган идем ләбаса.

Безгә дүртенче курста (1952–1953 еллар) Хатип абый татар совет әдәбиятын укытты, Һади Такташ иҗаты буенча махсус курс алып барды (фән телендә шулай атала иде). Бу курс утыз ике сәгатьлек, ягъни уналты лекция иде дип хәтерлим. Һәм Хатип абыйның лекцияләрен без (бер мин генә түгел, ә бөтен группабыз белән) көтеп ала идек. Шәхсән мин исә Такташның тормышы һәм иҗаты турындагы уналты лекцияне уналты хикәя (!) буларак кабул иттем. Мондый осталыкка ирешүдә Хатип абыйга чит илләр әдәбиятын җентекле белүе дә ярдәм иткәндер. Онытмыйк: ул, – университетка килгәнче, чит ил әдәбиятын укыткан кеше. Ә югары уку йортында мондый фәнне алып бару өчен, белемең-гыйлемең ташып тору кирәк ләбаса!

Әйе, аның сөйләве әдәби әсәр кебек тасвирлы иде, шагыйрьнең иҗаты зурлыгын һәм үзенчәлеген студентларга тәфсилле нигезләде ул. Такташ турындагы бу лекция-хикәяләре Хатип абыйның әдәби иҗатының дәвамы булды, минемчә. Аның сугышка чаклы ук хикәяләре аерым китаплар булып чыгуын да онытмыйк.

Әйе, Һади Такташ иҗаты турында соңгы елларда тискәре фикерләр дә ишетелгәләде. Әмма ни генә әйтсәң дә, Такташ Такташ инде ул. Аның олы шагыйрь булуын Хатип абыйның безгә укыган лекцияләре, әлбәттә, раслады. Безгә биргән дәресләре нигезендә ул «Такташ поэзиясе» исемендәге китап та чыгарды. Монда инде, лекцияләреннән аермалы буларак, фәннилек өстенлек итә. Шигъриятне өйрәнүгә Хатип абый, гомумән, күп көч салды. Моңа «Татар шигыре» һәм «Шигырь төзелеше» исемле китапларын мисал итү дә җитәдер. Шулай да ул төзеп бастырган «Борынгы төрки һәм татар әдәбиятының чыганаклары» дигән уку-укыту әсбабын өстик.

Шигъри иҗатның борынгылыгын, иҗади серләрен-алымнарын ачу дәрәҗәсенә ирешүдә бу хезмәтләргә тиңнәре сирәктер. Сүз җаеннан әйтик, әлеге мәсьәләне ныклап-җентекләп өйрәнү белән шөгыльләнүчеләр соңгы елларда да ишәймәде, мин белгәне – шагыйрь һәм галим Нурмөхәммәт Хисамов кына кебек. Ялгышсам, үз ялгышыма сөенермен һәм андый хезмәтләрне табып укырга тырышырмын.

Хатип абый Госман коммунистик яшәешкә ихластан ышана иде. Бу аның педагоглык эшендә анык сизелеп торды, хәтта күперенке үк чагылды. Кире каккысыз болар. Әмма шәкертләрен коммунистик идеалларга бирелгәнлек рухында тәрбияләүдә Хатип абый Госманны гына гаепләү, хәтта гаепләргә тырышу һич тә дөрес булмас. Казына китсәң, идеологиянең яшәешнең һәр өлкәсендә тоташтан, бердәй булуыннан эзләргә кирәктер сәбәпләрне. Миңа калса, Хатип абыйның коммунистик идеалларга шиксез ышануы, гомерен һәм белемен шушы максатларга ирешергә багышлавы аның илебезне макталуга, һәр тарафта лаеклы итәргә тырышуыннан килә иде. Югарыда исемләнгән хезмәтләре коммунизмга мәдхия җырлау түгел, ә халкыбызга хезмәт итү үрнәге, халыкның мәдәнияте олылыгын күрсәтү аша татарның көчен, сәләтен, ниһаять, бөеклеген башкаларга җиткерү ләбаса.

…Хатип абый минем диплом эшемнең җитәкчесе булды. Бу исә мәгълүм дәрәҗәдә иҗади аралашу иде. Таләпчән, ара-тирә үтә дә күп эш бирә, куйган бурычының вакытында һәм төгәл үтәлүен хәтта вакланыбрак та таләп итә иде ул. Мондый сыйфаты өчен дә төртмә сүз әйтә алмыйм мин аның турында. Һич тә.

Шулай да диплом эшенең ничек барышы турында минем «доклад» ымнан соң, кайбер очракта, тәфсилләп сорашмыйча:

– Ярар. Дәвам ит, – дип кенә әйткәли иде.

Ә татар әдәбиятыннан дәүләт имтиханында Хатип абый мине бер сорауда сәгать чамасы «тинтерәтте». Афзал абый Шамовның «Рәүфә» повесте буенча иде бу сорау. Хатип абыйга университетта соңгы имтихан тапшыруым иде. Әлбәттә, дәүләт комиссиясенең башка әгъзалары да шунда утырды, тик алар миңа сораулар бирмәделәр, мин Хатип абый алдында гына имтихан тотам кебек иде. Һәм имтихан Хатип абыйның минем белән әңгәмәсе рәвешен дә алгалады. Мин үземне аның «яраткан укучысы» итеп саный алмыйм, шулай да ул әлеге имтиханда миңа, әдәби иҗат юлына ныклап басу алдыннан, әдәби әсәр, гомумән, әдәбият турында тәгаенле сабагын тагын бер тапкыр бирергә тырышты кебек. Әсәрнең үтә ваклыкларына ук кергәндәй тоелды миңа башта. Шуны сизгәндәй (һәм тәҗрибәле педагог сизгән дә булыр), Хатип абый сүз җаеннан:

– Әдәбиятта вак нәрсә юк! – диде.

Миңа «дүрт» ле билгесе куйдылар, Хатип абый комиссиянең башка әгъзаларыннан шулай бәяләүне сорады. Бу «дүрт» ле минем татар әдәбиятыннан Хатип абыйга тапшырган имтиханнарда беренчесе (һәм соңгысы) иде, элеккеләрендә гел «биш» ле булды, хәтта диплом эшем дә «биш» легә бәяләнгән иде. Хәзер, әдәби иҗат юлыннан шактый ара баргач, бу «дүрт» ле күбрәк булмады микән, дип, еш уйланып куям.

Ә-ә… Тагын бер хәл.

Безнең татар бүлегенең әдәбият-иҗат түгәрәгендә минем «Сөрхәнтәй» исемле хикәям тикшерелде (ул елда мин бу түгәрәкнең җитәкчесе идем). Хатип абый да катнашты. Кем әйтмешли, тетте дә, изде дә хикәяне!

– Язучы фотограф түгел! Ә монда вакыйга тормыштан күчерелгән дә куйган. Автор вакыйгага битараф. Җаны юк бу… – Хатип абый сүзеннән тукталып торды. —..Бу герой аламасының…

Әйе, Хатип абый минем кемне күз алдымда тотып язуымны аңышкан иде.

Бу «хикәям» кулъязмасын моннан биш еллар элек укып карадым. Юк инде… Юк! Һәм ерттым.

Әгәр син, гәрчә әлегә аның шәкерте генә булсаң да, аныңча уйламыйча, бүтәнчә фикерлисең икән, Хатип абый сүзне кыска тота иде:

– Исбатла, ышандыр.

Болай карар кылуы, билгеле-мәгълүм кысаларда кысылып ятма дип искәртүе булып ишетелә иде.

Хатип абыйның иҗат итүдә таләпчән боеруы аның студентларына һәм аспирантларына ошый иде. Хәер, мөхтәрәм мөгаллимнең мондый кырыслыгын, укуда һәм хезмәттә тырышлык таләп итүен, фәндә эленке-салынкы фикерләүнең аеруча ярамавын даим искәртеп торуын ошатмаучылар да булгандыр, бәлки. Әмма аның шәкертләре арасыннан соңыннан күренекле галим-академиклар, язучылар, журналистлар һәм укытучылар чыгуы (һәм мондый шәхесләрнең күп булуы!) Хатип абый Госманның иҗади фикерләве һәм шәкертләрен дә шуңа өйрәтә белүе нәтиҗәсе икәнлеге бәхәссез. Димәк, төрле иҗатның ифрат (Хатип абый бу сүзне еш куллана иде) катлаулы, авыр (хәтта читен) икәнлеген, кечкенә генә уңышның да сөенеч булып әверелүен аңлата алды ул.

Әйе, фикеренә ышандыра ала иде Хатип абый, иш-иптәш сайлауда да шушы көченә таянган булыр ул. Ләбибә апа Ихсанова автобиографик әсәрендә Хатип абый белән Шәрәф абый Мөдәрриснең дуслыкта тугрылыклары турында искәртә. Алар – фронтташлар, бергәләп фронт газетасы чыгарган дуслар. Ә Шәрәф абый кайчакта үз сүзен бирмәс дәрәҗәдә бик кырыс холыклы була иде. Алар уртак тел таба алганнар икән, бу хәл беренче чиратта икесенең дә үз мәсләкләренә тугрылык көче булыр.

Хатип абыйның дәрес-сабак бирүдә кыскалыкны алга куюына тагын бер мисал.

Татар газета-журналларында озак еллар буена очерклары, әдәби тәнкыйть мәкаләләре белән актив катнашучы Рәфыйк Шәрәфиев сөйләде бу хатирәне.

«…Без, читтән торып укучылар, җәйге сессиягә килдек. Хатип абый консультация уздыра, имтиханнарга әзерләнгәндә, нинди сорауларга аеруча игътибар итәргә, нинди китаплар укырга кирәклеген әйтә. Монысын искәртмәсәм дә беләләрдер дип уйладымы, әллә онытып калдырдымы, бер китапны атамады. Бер ханым, алдындагы шул китапны күтәреп:

– Абый, бу китап кирәкми инде, алайса, – дип бүлдерде әдәбият кафедрасы бүлеге мөдирен, ягъни безнең бүлектәге иң олы дәрәҗәле укытучыны.

Аудиториядә көтелмәгән тынлык урнашты, теге ханымның кулы күтәрелгәнчә калды бугай. Барыбыз да, Хатип абыйның халәтеннән авызларыбызны йомып, колакларыбызны торгызып дигәндәй, профессорыбызның сүзен көтәбез. Ә Хатип абыйның йөзе бер күгәрә дә бер агара, иреннәре дерелди, күзләре тоныкланган, безне күрми дә кебек.

Ярты сәгатьләп вакыт узгандыр, ниһаять, Хатип абый:

– Китап турында андый сүз әйтергә базмас идем мин… – диде…»

Рәфыйк сөйләгән шушы вакыйгадан мин – Хатип абыйның китапка, гомумән, әдәбиятка мөнәсәбәтен бераз белүче һәм аның гыйлем байлыгына сокланучы элекке студенты – мондый нәтиҗә ясадым:

– Шушы кыска гыйбарәне-тәгъбирне иҗат итү өчен, Хатип абый Госман ярты сәгатьтән артык вакытта гына да гыйлеме хәзинәсен тирләп-пешеп актарырга-барларга өлгергән булыр!

Әдәбият галиме һәм шагыйрь Нурмөхәммәт Хисамов Хатип абый Госман турында, аңа төрле тарафтан нигезле-ышандыргыч бәя биреп, үзара мөнәсәбәтләренең төрле хәлләрен дә искәртеп, «Мөбарәк тәсбихнең бер буыны» исемле мәкалә бастырды (Казан утлары. – 1999).

«…Хатип ага күпкырлы, киң колачлы талант иде, – дип яза ул. – Холкы белән гаять катлаулы, Шекспир характерлары кебек көчле һәм кискен гайрәткә ия, әдәби осталыкка һәм гыйльми намуска, гражданлык кыюлыгына һәм фидакярлеккә карата максималистларча таләпчән галим булды. Аның көйдергеч тәнкыйтен һәм нәфрәтен татып калган кешеләр аны гомергә кичермәделәр. Аның эстетлыгына, эрудиция һәм теоретик зирәклегенә гашыйк кешеләр аны остаз итеп, изге зат күреп тәкъдирлиләр. Шуларның берсе, әлбәттә, мин.

…Галимнең истәлегенә тел-теш тидерүдән ерак торган киң гаммә бар. Ул – аның меңләгән студентлары.

…Әдәбият галиме татар студентларына, дөнья шигъри сәнгате бай һәм аерылгысыз бербөтен дигән төшенчәне бирә…

…Хатип ага шигырь укыса да, шигърият турында сөйләсә дә, йөзенә һәм тавышына илаһи рухлану төсмере чыга иде. Аналитик акылы, киң колачлы теоретик, шигъри иҗат тәҗрибәсен узган, шагыйрь табигатьле титан, сәнгати матурлыкның тирәндә яткан серләрен тугызынчы дулкын биеклегенә күтәреп, аудиторияне сихерли, гүзәллеккә сугара.

…Галим гомеренең соңгы елларына чаклы кызыклы, яңарып, сафланып тора торган шәхес булды. Чөнки гомере буе өйрәнде, дөнья әдәбиятына, бөтендөнья әдәбият фәненә, гыйльми яңарышка карата үзен тикшеренүче теоретик итеп кенә түгел, комсызлык белән гыйлем эстәүче шәкерт итеп тә тойды. Бу мәгънәдә ул барлык буыннар өчен өлге булып кала».

Галим һәм язучы Альберт Яхин бер әңгәмәбездә болай диде:

– Хатип абыйның борынгыны тирәннән белүе бүгенгене тирәнтен белүгә-аңлауга китерде. Аның тагын бер сыйфаты – ул яңа идеяләрен шәкертләренә кызганмыйча тарата иде.

Бу фикерләр дә аңлатмасыз аңлашыла.

Шәриктәшем Альберт Яхин, Хатип абый соңгы сулышларын алганда да, аның янында була. Бу хәл Альберт дусның кешеләргә һәрчак ярдәмчеллегеннән генә түгел. Хатип абый моны үзе рөхсәт иткән, янында ышанычлы шәкерте булуын теләгән, димәк. Ә бит Альберт дус – Хатип абыйны кафедра мөдире вазифасында алыштыручы шәкерте! Олпат шәхеснең шәхси үч-ачу тота белмәвенә (дөрес, Хатип абыйны, кем әйтмешли, «ушли» да Альберт дусның бөтенләй дә катнашы юк) бу кадәресе дә саллы дәлил ич. Әйе, аның өчен беренче чиратта синең эш кешесе булуың, белемең, иҗатка сәләтең бәһале иде. Кайберәүләрнең гыйльми таләпчәнлекне, иҗади фикерләүдә таләпчәнлекне ошатмыйча-аңламыйча чәбәләнүләрен ул гафу итми иде.

Бер хезмәтендә Хатип абый, шагыйрьдән аеруча сизгерлек, үткен һәм тирән караш таләп ителә, дип язган иде. Сизгерлек, үткен һәм тирән караш… Бу сыйфатлар, башка әйбәт сыйфатларына өстәп, аның үзенә бик тә хас иде.

2000–2001

Онытылалар

Гамир абый Насрый (1916–1959), илле дүртенче елның апрелендә мин «Яшь сталинчы» газетасы редакциясенә хезмәткә килгәндә, эштән киткән иде инде. Ләкин Гамир абый редакциягә еш керде, якыннарын-танышларын үз итте, һәрхәлдә, миңа мөнәсәбәттә борын чөерүен хәтерләмим. Ә артык «прастуйланып» киткән чаклары булгалады, мондый вакытта һәркемне бер иш итеп, тиңнәр итеп саный иде. Олыны олы итүне онытмаска тиеш иде ләбаса үзенчәлекле пьесалар авторы. Шул елларда аның «Күңел дәфтәре», «Кушнарат» һәм башка драмалары театрларда гөрләп барды, бу әсәрләр буенча куелган спектакльләр театрларның сулышын иркенәйтте.

Әйе, татар гадәте буенча, башкаларга өстән торып карарлыгы бар иде Гамир абыйның. Һәрхәлдә, мин аның мондый кыяфәтен күрмәдем.

Гамир абыйның колакка гына әйтә торган йомышы булгалый иде:

– Акча кирәк иде…

Ә бездә – студентлык эскәмиясеннән әле генә эш өстәле артына кереп утыручыларда – акча була иде! Күрәсең, аз стипендия һәм ара-тирә газеталардагы кыска хәбәрләребез өчен тигән аз-маз сумнар безне акча санарга-тотарга өйрәткән булгандыр.

Бурычка сорап торучы Гамир абый гына түгел иде ул елларда. Ләкин ул сирәк сорый һәм аның бер гадәте ошый иде миңа. Аз суммадагы бурычын кайчан китерәчәгенең төгәл вакытын (хәтта көннең кайсы сәгатендә) тәгаен әйтә иде. Сүзендә тора иде! Инде вакытында китерә алмаса һәм шуннан соң синең белән күзгә-күз очрашса, башын түбән иеп кенә, исәнләшмичә, белмәгәндәй, яныңнан шуып кына узар иде. Әмма бурычын беркайчан да онытмады ул.

Бу турыда тулырак искәртү татар әдибенең, татарныкы гына да түгел лә, язганына аз түләү алудан туган мөшкел хәленә басым ясау өчен кирәк булды. Баш «төзәтергә» йөз грамм хәмер бүлдерерлек тә сәмәне булмасын инде, әй. (Моның эчкечелекне яклавым итеп кабул итмәгез, һич тә алай түгел.) Гамир абыйның да, минем янга шундый йомыш белән кергәләгәндә, матди яктан кризис кичергән чагы булган, әлбәттә. Бу чакта ул дәүләт эшендә түгел иде кебек, театрларда яңа пьесалары да уйналмады. Бәлки, тегеләре «тузгандыр», яңалары язылмагандыр, ягъни килере көндәлек матбугаттагы сирәк-мирәк басылган мәкаләләре өчен генә тигән. Алары да онытылганда бер күренде. Ә югыйсә Гамир абыйның журналистлык каләме ару-талуны белмәгән чакларын болай искә алалар иде.

– Гамир бер районга бер көнгә барып кайтса, кимендә ун зур мәкалә яки очерк язар иде. Аңарга җаваплы секретарьның, фәлән темага фәлән битле мәкалә кирәк, дип әйтүе җитә иде.

Әйе, журналистлык осталыгына аңардан өйрәнергә дә өйрәнергә кирәк. Журналистларның бер гыйбарәсен искә алыйк, димәк, ул очерк-мәкаләләрен «барганчы язган» булган.

Әлбәттә, материал туплауда, язуда кызып ашыгу хакыйкатькә һәм сыйфатка зыянлы суга. Менә мондый күңелсез хәл, алай гына түгел, ә нахак бәйләнү истә калган. Бераз читкәрәк тайпылып алыйк.

…Зыя Мансурның 1950 елда «Язгы ташкыннар» исемле җыентыгы чыкты. Шигырьләр таләпчән Шәйхи абый Маннур кулыннан да узды (редакторы) дип хәтерлим. Ватан сугышында катнашучы Зыя Мансур Казан дәүләт университетының икенче курсында укый иде. Китап әйбәт каршы алынды. Матбугат йортының Тукай исемендәге клубында җыентык турында фикер алышу оештырылды. Китап макталды, кимчелекләре дә күрсәтелде – ул чакта Язучылар берлегендәге җыйналышуларда тәнкыйтьсез булмый иде, хәзер генә бер-беребезне уздырып макташабыз.

Бүгенчә әйтсәк, китапны тәкъдир итү иде бу. Һәм студентлар исеменнән шагыйрьгә чәчәк бәйләме бүләк ителде, аны пединститут студенты Суфиян Сафуанов тапшырды кебек – шулай истә.

Ләкин болай хөрмәтләү ярамый икән ләбаса. Һәм бу олылау кемнеңдер күңелен тырнаган. Хәзер генә ул тәкъдир итүдә чәчәк бирмәү иң киме гаҗәп тоела. Һәм Зыя Мансурга чәчәк бәйләме бирүне, тәбрикләүне автор үзе оештырган, имеш, дигән «гаебен» дә әйтеп, шагыйрьнең тормыш итүе тәртибеннән-рәвешеннән «кара таплар» да эзләп, мәкалә басылып чыкты. Аны Гамир Насрый язган иде… Яшьтәшләрнең берсе икенчесенә күсәк күтәргән булды ягъни.

Гамир абый, бу кичәдә булса, студент яшьләрнең ихласлыгын күрмичә калмас һәм шагыйрь тормышыннан яманлыклар эзләмәс иде. Иҗатта уйламыйча-өйрәнмичә кабалану иң киме башкаларга гаепчән булуга китерә шул.

Авыр кичерде бу хәлне Зыя Мансур. Аны шигърият даирәсендә нахаклыкка юл куелуы сулыктырды. Әмма ачу-үч тотмады, шигырь хакына мәкергә кермәде, хәер, холкы да андый түгел иде. Үзен югарыда тотты. Әлбәттә, аны яклаучылар күп иде, моны мөнбәрдән турыдан-туры әйтүчеләр булды. Берчакны Зыя Мансур (без бер тирәдә яшәдек һәм еш очраштык):

– Туйдым моннан, – диде. – «Ялгышлар» ыңны танып язып чык, дип мәҗбүр итәләр, – диде.

Шушы хәлләрдән соң Гамир абый Насрый белән күпләрнең, шул исәптән минем дә, аралар ерагая барды. Моңа, әлбәттә, аның бүтән белән «дуслыгын ныгытуы» да өстәмә сәбәп иде. Теге зәхмәт-чир кагыла гына күрмәсен инде ул… Гамир абыйның, илле җиденче елда Мәскәүгә Декадага баргач, кунакханәдән дә чыга алмавын, ягъни бер чарада да катнашмавын гаепләделәр.

Шулай, иҗат «шешә» дигән нәмәрсәкәй белән кул тотышмый, хәмер әйбәт әсәрләр язган кешене дә, гомумән, әйбәт кешене дә бөгә, сындыра, үзен йоттырып йота. Югыйсә «Күңел дәфтәре», «Кушнарат», «Яшел эшләпә» кебек пьесаларын күп язып, татар театры сәхнәсен озак еллар тотарга сәләтле иде Гамир абый Насрый. Аңа шундый өмет баглана иде.

* * *

Моңа чаклы язучыларны күргәнем, кайберләре белән азмы-күпме сүз алышканым бар иде. Ләкин бу очрашу кыска арада юлдашым булган кешенең үзен «язучы» дип таныштыруы белән истә калды. Гомумән, язучылыгын атап минем белән танышучы соңыннан булмады кебек, гадәттә, таныштыручы кеше генә кемнең кемлеген әйтә. Хәер, мине әдипләр белән таныштыруда монысы да булмады бугай.

Мәшһүр университетның беренче курсында укыйм. 1949 елның азагы идеме, әллә 1950 елның башымы – анысын күңел сакламаган. Карл Маркс урамында, финанс институты гомумторагы каршындагы йортның эчкәредә югалган «канат» ында фатирда торам. Университетка Кече Галактионов урамыннан йөрим. Беркөнне иртән ашыгып шуннан төшкәндә, озын буйлы, киң җилкәле, йөзе-кыяфәте борынгырак адәмгә охшаган, сүзләрен кызуланып әйтүчән бер кеше эндәште:

– Ашыгасыңмы, энекәш. Күрче, никадәр халык университетка таба юл тота. Мин үзем дә аның янәшәсеннән узам.

Мөгаен, минем өс-башым да (ул чакта студентларның киеме-киенүе шәптән түгел иде), култык астында кыстырган дәфтәрләрем дә студент икәнлегемне искәрткәннәрдер.

Без тайгак баскычлардан акрынрак төштек.

– Син минем кем икәнлегемне белмисеңме, мине күргәнең юкмы? – диде әлеге абый.

– Юк.

– Писатель мин, писатель, Халик Садри.

Белүен беләм мин аны, әмма күргәнем юк иде. Кырык алтынчы елның гыйнварында, кышкы каникулда, районыбызның (Саба) Төбәк авылына Шәүкәт дусларга (Сафиуллин) кунакка баргач, Халик абый Садриның «Безнең таң» исемле китабы кулга төшкән иде. Кызгылт тышлы, латин әлифбасында басылган иде бу китап. Без аны шул көннәрдә үк укыдык. Үсмер күңелен биләрлек иде әлеге әсәр. Болай тәэсир итүенә «Безнең таң»ның район үзәгендәге һәм урта мәктәп китапханәләрендә юклыгы да сәбәпчедер, бәлки. Китапларны (әле Ләбиб Гыйльминең «Чын мәхәббәт» повесте да бар иде) кемнән алып торуыбызны хәтерләмим, һәрхәлдә, кем биреп торуын сер итәргә кирәклеген искәрттеләр.

Писатель Халик Садриның (1890–1955) аны белүем-белмәвем турында соравында, ни өчендер, минем язучыларны күреп белергә тиешлегемә киная сыман нәрсә дә бар иде.

Халик абыйны мин моннан соң еш кына, инде университетны тәмамлагач очраткаладым. Ул Әдәби фондның Татарстан бүлегендә эшләде, мине инде оныткан да булгандыр, шулай да мин аның белән гел исәнләшеп уздым, ләкин без беркайчан да әңгәмә кормадык, хәл-әхвәл дә белешмәдек.

Аны соңгы күрү дә хәтердә. Аның җәсәден хәзерге Кави Нәҗми урамындагы Театр җәмгыяте йортына куйдылар (әллә соңгы вакытында шунда яшәдеме икән?) «Совет әдәбияты» журналы (хәзерге «Казан утлары») редакциясендә эшләүче яшьрәк хезмәткәрләр аны җирләргә алып китү көне алды төнендә саклап та чыктылар. Әллә соңгы вакытта К. Маркс урамы ягында инде яшәмәдеме икән ул? Ни өчен аны сакларга чит кешеләргә кушканнар? Алар арасында ул вакытта журнал редакциясендә эшләүче авылдаш дустым Рафаэль Фатыйхов та бар иде (Төбәк авылына мин аның белән бергәләп барган идем), әлеге хәл сәбәбен аңардан да сорамаганмын, әллә сорап та онытканмын инде. Күп еллар узгач, бер Мәдәният сараенда Халик абыйның улын очраттым. Аңардан гаилә хәлләрен сорашмадым ахры, әллә әлеге хәл сәбәбен сорап та оныттыммы икән…

Халик абзыйның киң йөзендә, эчкә баткан яңакларында тормыш сикәлтәләрендә сызылган эзләр сизелә иде. Әйе, аның тормыш тәҗрибәсе бай була, ул завод-фабрикаларда, нефть промыселларында эшли. Бөек Ватан сугышында катнаша. Ләкин аның әдәби мирасы бай түгел. Күпне кичергән каләм тотучы тормыш вакыйгаларын төрле яклап тасвирлаган әсәрләрне күпләп иҗат итәргә тиеш иде кебек. Тик алай булмады шул. Моңа, минемчә, яшьтән төпле белемең булуы да, һаман саен баетылган белемеңә таянып, нигезле һәм җентекле бәя бирә алуың, тормыш барышын образларга һәм картиналарга салу осталыгың да кирәк. Димәк, иң киме белем, күрә белү һәм бәяләү, һөнәреңне-каләмеңне даими чарлау таләп ителә. Шушы таләпләр үтәлмәү иҗатта пассивлыкка китерә, халкыңа хезмәттә каләмең көчен киметә.

Күптән түгел генә «Пионер каләме» (хәзерге «Ялкын») журналының 1937 елгы алтынчы санында бер хәбәр-мәкалә укыдым. Шуны тулысынча китерәм. Аны, имзасыннан күренүенчә, булачак композитор Аллаһияр Вәлиуллин язган. Авторның исеме кыскартылуга гаҗәпләнмик, безнең Саба ягында исем кыскарту гадәте бар инде һәм моның өчен үпкәләшү-ачуланышу юк. Аллаһияр да Байлар Сабасы кешеләре өчен Аллый иде.

«Тимерче малае»

Халик Садриның «Тимерче малае» дигән әсәре художество, тел чаралары бирелеше ягыннан шактый йомшак тора. Әсәрдә кытыршы җөмләләр тулып яталар. Менә бер мисал: «…авылны дер селкетеп, каравыл-каравыл… үтерәләр, үтерәләр». Моны ничек аңларга? Берәү каравыл кычкырганда ничек итеп авыл дер килсен, селкенсен инде. Күрәсез, сүзләр үз урыннарында кулланылмаганнар.

Әсәрнең герое Тәкиулла кайбер урыннарда кирәгеннән артык күпертелеп бирелә. Ул вагон өстеннән егылып төшә. Ләкин бер җире дә имгәнми, бер җире дә авыртмый. Герой гади кеше бит инде ул, тимер түгел.

Аллый Вәлиуллин

Саба урта мәктәбе

Ватан сугышыннан соңгы унъеллык гомерендә Халик Садри, нигездә, нибарысы егерме бит чамасы «Йөзмә госпитальдә» исемле хикәя-очерк яза. Мемуар әдәбиятка якын «Ил батырлары», «Безнең таң» исемле әсәрләре илленче еллар башында ук кабат эшкәртелүне таләп итә. Шулай да аларда туп-турыдан әйтеп бирүләр барыбер бетмәгән икән.

Укучы ара-тирә хәтта сокланып кабул итәрлек тасвир-картиналар очраган «Безнең таң», – минемчә, авторның арада әйбәт әсәре – менә ничек тәмамлана (һич тә үзгәртелмичә китерелә):

«…бу листокның башына эре хәрефләр белән:

– Бөтен Власть Советларга күчте! – дип язылган иде. Ул листокны укып зур урамга таба борылганда, шәһәр мәйданында уйналган «Интернационал» тавышы тирә-якны яңгыратып җибәрде.

Шулай итеп, без җиңдек. Большевиклар партиясе җитәкчелеге астында үзебезнең таңны сугышып алдык. Ләкин тынычлык тиз генә урнашмады. Буржуазия властьны үз кулыннан ычкындыруга риза булып калырга теләмәде. Алда революцияне саклау бурычы – чиксез катлаулы, чиксез каты көрәшләр тора иде әле.

1937–1954».

«…тавышы яңгыратып җибәрде», «каты көрәшләр» кебек тезмәләрне читкә куеп торсак та, авторның әдәби әсәр язуын истән чыгармаска тиешбез. Хәтта тарих китабында да югарыда китерелгән өзектәге фикерләрнең дәлилләнүе мәҗбүри ләбаса! Ә әдәби әсәрдә фикернең тасвирда-сурәттә чагылуына ирешергә кирәк ич, Писатель агайлар!

* * *

«Яшь сталинчы» газетасы редакциясендә әдәби бүлекне алып барганда, Бари абый Рәхмәт минем янга еш кына керә иде, шигырьләр китерә иде. Ул чакта «Яшь ленинчы» (хәзерге «Сабантуй») газетасы чыкмый иде әле, шуңа күрә балалар өчен шигырьләрен яшьләр газетасына бирүе аңлашыла, ә «Пионер» (хәзерге «Ялкын») журналында аның әсәрләрен генә бастырып бармаслар бит инде. Хәтта редакция хезмәткәрләре шулай эшләргә теләсәләр дә, Бари абый Рәхмәт моңа бармаячак иде, тыйнаклык дигәнебез аның калку сыйфаты иде.

Тәбәнәк буйлы, аз сүзле бу шагыйрь абыйның шигырьләре дә аз сүзле – кыска. Ул синең фикерләреңне тынып калып тыңлый, синең сүзләрең янәшәсенә, иреннәрен селкеткәләп, күңеленнән үзенең шигырен куя, синең хаклыгыңны шулай тикшерә кебек. Шигырьләре кабул ителгәч, рәхмәтен әйтеп китә, шулар басылмыйча, яңаларын китерми, кирәктә-кирәкмәстә сине эшеңнән бүлдерми. Минем уйлавымча, йомышы тәҗел булмаса, Бари абый күрәсе кешесен Матбугат йорты коридорында, бәлки, килеп чыгар, дип көткәндер. Бу кадәресе дә – тыйнаклыгы чагылышы.

Ул беренче шигырен 1914 елда унҗиде яшендә бастыра. Кырык елдан артыкка сузылган иҗаты чорында юмористик-сатирик һәм лирик шигырьләрен күп яза. Шулай да Бари абый Рәхмәт, нигездә, балалар өчен иҗат итүче шагыйрь булып таныла. Татар балалар әдәбиятын баетуда аның өлеше гаҗәеп зур. Ул бу өлкәдә Габдулла Тукай юлын дәвам итә, шигырен бала күңеленә якынайтуда үз сукмагын сала. Басым ясап әйтик, бүгенге балалар шагыйрьләре Бари Рәхмәтнең иҗат мәктәбендә тәрбияләнәләр, балалар шигъриятенә аеруча хас җорлыкка, дөньяны танып белүне һәм моның шатлыгын шигъри тасвирлауда Бари Рәхмәттән өйрәнәләр. Аның традицияләрен дәвам итүчеләрдән, минем күзәтүемчә, Афзал Нигъмәтуллин (Мамадыш ягыннан) тирәннәнрәк һәм үзенчә каера иде. Бик тә кызганыч, үзе дә укытучы-тәрбияче бу егет, балалар шигъриятендә үз сүзен саллы итеп әйтә башлагач, мәңгелеккә китеп барды…

Бари абый Рәхмәтнең соңгы чордагы иҗаты, нигездә, мәктәпкәчә һәм кече яшьтәге мәктәп балалары өчен язылган шигырьләрдән, күләмлерәк әкиятләрдән, инсценировкалардан тора. Арада Совет чоры бәйрәмнәренә багышланганнары да шактый, боларында «советчалык» та сизелгәли. Узганны тулаем кире кагу ягындагы кайберәүләрнең бу очрактагы тибәрүе исә үз байлыгыңны бәяли белмәүдән, юньле белән юньсезне аерырга сәләтең-көчең җитмәүдән яки теләмәүдән киләдер. Бари абыйның Совет чоры бәйрәмнәре турындагы шигырьләре шактый һәм аларны шагыйрь, әлбәттә, изге нияттән язган. Балаларга, гомумән, кешеләргә бәйрәм кирәк. Һәм Бари Рәхмәт шигырьләрендә балаларны уйната, бәйрәм итәргә чакыра. Бәйрәмнәр, илдә барган үзгәрешләр турында язып, киләчәк буыннарны илебез тарихы белән таныштыра, балаларны илгә игелекле булып үсәргә өнди. Боларны шагыйрь шәрран ярып кушып-боерып түгел, ә сурәтләп-тасвирлап аңлата. Әйтик, бала йортны һәм дә өй эчен бәйрәмчә бизәүне күрә. Начармы бу? Һич тә. Баланың күңеленә кечкенәдән үк матурлык салына икән, ул инде игелекле булып үсәчәк, киләсе буыннарны тәрбияләүне бурычы итеп санаячак.

Әйе, шигырьләрендә дидактика сизелә. Соң, балалар әдәбияты, аеруча кече яшьтәгеләр өчен язылган әсәрләрдә монысы табигый-гадәти ич, чөнки бу чакта, ягъни балалар образлы фикерләүгә күчкәндә, дидактик алым кулланмыйча мөмкин түгел. Бари Рәхмәт, әйе, турыдан бәреп әйтми, ә яхшы белән начарны, баланың игътибарын яхшыга юнәлтеп, тасвирлап күрсәтә.

Бари абый, очрашуларда шигырьләрен укыганда, үзе дә балага әйләнә шикелле иде. Ул сәхнәгә беренче чыккан бала кебек берара каушаган кыяфәттә тора, күзләре әлҗе-мөлҗе килеп ала, иреннәре дерелди. Шуннан соң гына, шигыренең башы исенә төшкән кебек итеп, җәһәт үк, әмма сүзләрне анык әйтеп сөйләргә керешә, башы күтәренке, күзләре уйный, ә куллары хәрәкәтсез. Сөйләп бетергәч, сөенеп елмая, күрдегезме инде – мин сезнең ишегез, дигәнне аңлата аның шул ихластан елмаюы. Балаларча беркатлы, киң күңелле кеше булып истә калды Бари абый Рәхмәт.

Аның белән минем арада булган кечкенә вакыйга, әмма шушы бәләкәй гамәле дә шагыйрьнең кешелеклеген расларга булышадыр.

Ул Матбугат йортының Язучылар берлеге идарәсе бүлмәсе каршындарак басып тора. Кемнедер көтә йә түрәләр янына керергә базмый, димәк. Яныннан исәнләшеп уздым, кирегә ашыгып уздым, тагын кызуланып аргы башка барам.

– Энем, ни булды сиңа? – дип эндәште ул. – Болай кабаланганыңны күргәнем юк иде, ул-бу булмагандыр ич?

– Әй-й Бари абый, көзге-язгы пәлтәгә дип акча җыйган идем дә беразын дус-ишләргә биреп тордым. Хәзер пәлтәгә җитми, пәлтәне калдырткан идем. Студент чак киемнәрен алыштырасы идем…

– Нигә миңа әйтмисең соң?!

– Сезгә?..

– Күпме кирәк? Хәзер табабыз акчаны! Әле, бик беләсең килсә, акча безне үзе эзлидер…

Һәм ул Матбугат йортының беренче катындагы саклык кассасыннан миңа кирәк кадәр акча алып бирде.

Бурычымны түләгәндә:

– Кирәге булса, соңрак кайтарсаң да ярый, – диде.

Рәхмәт аңарга, ярдәмнең вакытында кылынуы бәһале. Ышана иде ул кешеләргә. Үзен кече, башкаларны зур итеп санау гадәте дә бар иде, үзен шулай тотуы аның дәрәҗәсен төшерми, аңа ихтирам-хөрмәт арта гына иде.

1897 елда хәзерге Казахстанның Гурьев өязендә туган Бари Рәхмәт Гражданнар сугышында, Ватан сугышында катнаша, соңгысында яралана. Ул төзелештә гади эшче булып эшли, соңрак бухгалтер була. Балалар өчен күп кенә китаплар чыгара, мондый китаплары вафатыннан соң да шактый басыла. «Курчак батыр» әкиятенең рәсемле икенче басмасы (1984) утыз мең данәдә нәшер ителә. Аның калынрак китабы – «Сөенеч» (1972). Соңгысына бәйле бер хәл. Китап «Сөенче» исемендә планлаштырыла, китапка кереш сүзне танылган шагыйрь Шәүкәт дус Галиев яза, ул мәкаләсен «сөенче» тирәсендә балаларга якын итеп корган, эчтәлекне «сөенче» гә бәйләп уйнаткан. Әмма китап «Сөенеч» исемендә чыкты. Монда Шәүкәт дус гаебе түгел. Кемгәдер онытылыбрак барыла торган «сөенче» ошамаган инде әллә. Югыйсә Бари абый Рәхмәт, язган әсәрләре белән балаларга сөенеч китерүенә өстәп, алардан сөенче дә ала иде ич. Әнә «Сөенче! Сыерчык!» исемле шигырен укыйк – сыерчыклар килүенә укучыларын сөендереп сөенче ала ул!

Бари абый Рәхмәт 1957 елда Мәскәүдә, Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасына баргач, алтмыш яше туларга берничә көн генә калгач, кинәттән вафат була…

Аның белән күпмедер аралашуымнан, аның кече яшьтәге балалар өчен самими иҗат җимешләрен күпмедер белүемнән мин менә мондый нәтиҗә ясарга хаклымын һәм тиешмен: Бари абый Рәхмәт кечкенәләр өчен әйбәт әсәрләрен үзе олы сыйфатларга ия булганы өчен язган, яза алган.

* * *

Матбугат йортының өченче катындагы ишегалдына караган бүлмәсендә биш кеше утыра идек, минем урын сулда, түрге уңайда.

Бүтән чакта шыгырдауны белмәгән ишек тавыш биреп төбенәчә ачылды. Аннан тәбәнәгрәк буйлы, кулларына кабарган портфель һәм колакчыннары бәйләнмәгән җыйнак күн бүрек тоткан, пәлтә изүе чишүле агай керде. Туры миңа таба килә, димәк, әдәбият бүлеге мөдиренең кайда утыруын белешкән икән. Гәүдәгә дәү үк булмаса да, килеше-кыяфәте белән иркен үк бүлмәбезне тутырды кебек ул, буш төшләр хәтта бөтенләй калмады сыман. Кергәч тә исәнләшсә дә, миңа кабат сәлам бирде. Каршыдагы урындыкны өстәлгә терәп үк утырды, зур башын өстәлнең яртысынача сузып:

– Мәхмүд Максуд булам мин, – диде.

Һәм башын кинәт ишегалды ягына борды, сәбәбе шунда ук аңлашылды – колакка саграк икән. Безнең әңгәмә вакытында Мәхмүд абый, үзе сөйләгәндә, миңа туп-туры үткен итеп карады, тыңлаганда, тагын башын борды. Гражданнар сугышы вакытыннан яза башлаган Мәхмүд Максуд бу вакытка әдәбиятка утыз биш ел хезмәт иткән була инде.