Текст книги "Кочасы иде дөньяны…"

Мәхмүд абый Зәет Мәҗитовның шигырьләр китабына рецензия китергән иде, төгәл хәтерләмим, «Таңгы җыр» җыентыгына иде кебек. Аны үзе алдында ук укыдым, аның җавап алып китәсе килә, ул Мәскәүдә яши икән. Мәкалә «Яшь сталинчы» газетасында басылды.

Алты яшеннән үк хәреф таный Мәхмүд, егет чагыннан редакцияләрдә эшли, унтугыз яшендә тәрҗемәче була, ундүрт яшендә язучылыкта каләмен сыный башлый, Мәскәү университетының әдәбият бүлеген тәмамлый. Гражданнар сугышында һәм Ватан сугышында катнаша.

Мәхмүд Максудның (1900–1962) иҗаты чын мәгънәсендә күпкырлы. Ул хикәяләр, нәсерләр, шигырьләр, әдәби очерклар яза, аның публицистик, әдәбият һәм сәясәт турындагы мәкаләләре ишле, М. Гафуриның «Кара йөзләр» әсәре буенча опера либреттосы иҗат итә, ул – тәнкыйтьче һәм, әлбәттә, татарчага иң оста һәм иң күп тәрҗемә итүчеләрнең берсе. М. Максуд татарчалаштырган китапларның исемлеге озын. Ул Г. Гейне, Л. Фейхтвангер, Беранже, Р. Роллан, А. Пушкин, Н. Некрасов, М. Горький, И. Тургенев, Низами, Абай, К. Маркс, Ф. Энгельс, В. И. Ленин һәм башка бик күпләрнең әсәрләрен тәрҗемә итә.

«Тәрҗемәгә җиңел кәсеп итеп караганым юк, – ди М. Максуд бер хатирәсендә. —…«Фауст» ны да мин җиңел генә эшләмәдем. Минем немецча белүем бик шәптән түгел бит. Еш кына сүзлеккә мөрәҗәгать итеп булса да, оригиналына тиешенчә төшенеп эшләдем. Шуның өстенә Холодновский һәм Брюсов тәрҗемәләрен өйрәндем, башка тәрҗемәләргә дә күз салдым».

Мәхмүд абый редакциягә китергән мәкаләләре турында синең тәнкыйть фикерең белән әйтүгә үк беркайчан да килешмәде. Башта ул үз фикерен тынычлап исбатлый иде, кайчакта син «киреләнүеңне» дәвам итсәң ачуланып ук куя иде – шуны да белмәскә инде ягъни. Язучыларның Г. Тукай клубындагы җыелышта, тәрҗемә мәсьәләләре турында сүз барганда, аның бик принципиаль чыгышы истә калган. Ул, һәрвакыттагыча, тәрҗемәнең татарча дөрес, димәк, үтемле яңгыравына ирешү, оригиналның үзенчәлеген-рухын саклау, «ирекле» тәрҗемәнең үзенә бөтенләй ят булуы турында ышандырып сөйләде. Бу таләпләргә тугры булуын ул Лев Толстойның «Сугыш һәм тынычлык» һәм «Анна Каренина» романнарын татарчалаштыруда раслады. Моны мин университетта группадашым Гамил Мостафинның җентекле тикшеренүенә, фәннилек дәрәҗәсендәге диплом эшенә дә таянып әйтәм. Шәриктәшем Гамил «Сугыш һәм тынычлык» ның беренче томын русчасы белән чагыштырып-өйрәнеп чыккан, ул Мәхмүд абый белән дә әңгәмәләр корган, аның киңәшләренә колак салган иде.

Дөрес, Октябрь революциясенә чаклы да безнең оста һәм күп эшләгән тәрҗемәчеләребез булган. Мәсәлән, Солтан Рахманколый. Ә Октябрьдән соң татарчага тәрҗемә принципларын эшләүдә, дөнья һәм рус әдәбиятлары үрнәкләрен укучыларыбызга җиткерүдә, минемчә, Мәхмүд Максуд һәм Кәшфи Басыйров җиң сызганып тырышалар, алар әдәбиятыбызда тәрҗемәчеләрнең әйбәт мәктәбен булдыручылардан саналырга хаклы. К. Басыйров М. Лермонтов, А. Чехов, В. Короленко һәм башка әдипләрнең әсәрләрен әйбәт тәрҗемә итеп таныла. Н. Гогольнең «Үле җаннар» ын Ватан сугышыннан соңгы буын укучылары да аның тәрҗемәсендә (ул 1943 елда сугышта һәлак була) укып үстеләр.

(Шушы урында җәяләр эчендә генә бер хатирә. Кәшфи Басыйровның бертуган сеңлесе Басыйрова апа – исеме онытылган – 1942/43 уку елында Саба урта мәктәбендә безгә рус теле һәм әдәбияты укыткан иде, безнең наданлыкка аптырагандыр төпле белемле, югары культуралы бу мөгаллимә апабыз. Әйтергә теләгәнем шул: димәк, Басыйровлар гаиләсе рус әдәбиятына якын булган, алар татар кешесенә рус әдәбияты байлыгын җиткерү өчен тырышканнар.)

Бүгенге көндә әдәбиятыбызда оста һәм тәҗрибәле тәрҗемәчеләр күплеге белән без беренче чиратта Мәхмүд абый Максуд кебек олпат шәхесләребезгә бурычлыбыз.

* * *

Әйе, онытылалар… Югыйсә бит аларның һәркайсының әдәбиятыбызда үз урыны, әдәбиятыбыз хәзинәсенә үзләре керткән өлешләре бар. Онытмаска иде аларны.

2001

Аның ирекле дөньясы

Һади уйнарга ярата. Әмма әллә ничәмә гаилә яши торган сузма коридорлы йорттагы бер бүлмәле фатирда ул инде иркенләп уйный алмый, малайга инде киңлек кирәк. Ишегалды да кысрык – тупка тибәсең һәм сытыла-шәлперәя башлаган тубың берәрсенең тәрәзәсенә оча да куна һәм… чылтырт! Моңарчы ватылмаган өлгене сайлап эзләп табадыр, әй, шул шоп-шома пыялага ябышып-сыланып ял итмәкче бугай. Әллә Һади типмәсен өчен юри йомшаганмы туп? Һе, көт, типмәс ди Һади, чатыр чабып килеп тибәчәк тә җәһәннәм түренә очыртачак әле ул сине!..

Сүз, әдип сурәтләвен дә теркәштереп, Аяз Гыйләҗевнең «Тәрәзәләр» (1960) исемле хикәясе һәм аның герое Һади турында бара. Бигрәк тар шул Һадиларның уйнар урыннары. Ишегалды арысланнар япкан читлеккә охшаган. Их-х, ишегалдыннан читкә, еракка китәсе, теләгәнчә уйныйсы, чабасы-йөгерәсе иде. Тибикче әле тупка тагын бер тапкыр, күк түбәсенә бәрелсен дә сихри сәяхәтеннән Һадиның аягына ук кире төшеп кунсын ул! Тик… тагын чылтырт!

Димәк, Һадиның әнисе Маһирә пыялачы Фәхриев абыйны тагын чакырырга мәҗбүр. Үзгә холыклы кеше ул Фәхриев абый. Аның сүзләренең мәгънәсенә кайчакта тиз генә төшенә дә алмыйсың. Кешене тышкы дөнья белән бәйли тәрәзә, диде пыялачы абый соңгы килүендә. Әй-лә, ничек инде кеп-кечтеки тәрәзә кешегә дөньяны – зур лабаса дөнья дигәннәре! – бөтенләе белән күрсәтә алсын?! Алай… Әллә соң тәрәзәләр, чыннан да, фани һәм әкияти дөньяларны ачучы бәхет капкаларымы икән?!

Һәм Һади таяктан тәрәзә рамы ясый башлый…

Әйе, сыймый тарлыкка малай, аның күңеле иркенлеккә-иреккә омтыла. Шулай булмыйча ди, тимер читлеккә ябылган арыслан хәленә калмассың ич инде.

«Җомга көн, кич белән» повестендагы (1979) Бибинурга да даирәсе кысан. Тик аңа түземлек, сабырлык хас, ихтыяры көчле. Ашкын мәхәббәтенә йөрәгеннән бәреп чыгарга юл бирми ул. Моның сәбәбе нәрсәдә икән соң? Аның холкына хас сыйфатларында гынамы? Юктыр. Бибинурның мәхәббәте фани дөньяга сыймастыр, шуңа күрә гап-гади апабыз олы мәхәббәтен үзенең иксез-чиксез күңеле дөньясында саклыйдыр. Бу мәхәббәткә нәкъ аның күңел дөньясында иркенрәк, бу мәхәббәт үзен бары тик шушында иркен тоя.

Әйе, Аяз Гыйләҗевнең әлеге әсәрендә дә җан иясенә хас иркенлек-ирек хаҗәте үзәктә тора.

«И-и төрмәнең сөенечле мизгелләре!» Тетрәндергеч бу җөмлә әдипнең «Йәгез, бер дога!» романында (1993) яңгырый, нәкъ менә тетрәндереп яңгырый. Моны әйтү өчен төрмәдән иркенлеккә омтылышың сулыкмас, хокуксызлыктан иреккә канатларыңны сындырмыйча оча алуыңа ышанычың какшамас булырга тиеш. Тоткын-мәхбүс моңа ничек ирешә алыр, гомумән, ирешә алырмы соң? Әмма бар икән ич хәл ителмәстәй тоелган мәсьәләләрнең чишелеше!

Һәм егет белән кыз яшертен рәвештә хатлар алышалар! Аларның бер-берсен моңарчы, бәлки, күргәннәре дә юктыр, әлегә алар бер-берсенең төсен-йөзен дә белмиләр. Алар – ябылуда, алар – тоткыннар. Алар гаепсезгә җәберләнүдән котылу әмәлен бергәләп таптылар, рухи дөньяны мәхәббәт кочагында ирекле гизәләр.

Без Аяз Гыйләҗевнең хикәясенә, повестена, романына күз йөгертеп алдык, ягъни читлектән-кысанлыктан хөррияткә-иреккә ирешү көрәшен үстерелештә – хикәядән романгача барышта күрдек. Иҗаты буена әдип шушы лейтмотивка – төп темага тугры булды һәм моны үзәктә тота алды. Шушы сыйфаты Аязның тормыш итүендә дә чагыла иде.

Аяз белән мин соңгырак елларда (без илле елдан артык аралашып яшәдек) ешрак очракта телефоннан гына хәл белешә идек. Сирәк кенә (бик сирәк) ул мине шәһәр урамнарында йөреп керергә чакыра иде. Тик без урамнарны буйламый идек, очрашкач ук, Аяз шәһәр читенә – иркенлеккә таба күрсәтә иде. Сүз, әлбәттә, әдәбият турында иде, гаилә хәлләренә «шөкер» һәм «әйбәт» дигәннәре җитә иде. Монысы – табигать кочагындагы хөрлектә хозурлык.

Әмма кайчакта чынлыктагы кысанлыкны киңәйтергә көче-сәләте җитә иде Аязның. Яшьрәк чакта мин аларның фатирында һәм дача йортында еш булгаладым. Ике бүлмәле кечкенә фатирда алтау яшәделәр алар: үзләре, игелекле әби, кечкенәдән эшчән һәм уйлы өч уллары. Дача йорты иркенрәк булса да, Аяз чарлактагы иелеп йөрешле куышына (эш бүлмәсенә) сыйдыра, кунакка сыйны шунда төрләндереп һәм мулдан куярга ярата иде. Моңа, әлбәттә, хәләле Нәкыя ханымның Аязы янына дус-ише килүгә сөенүе дә сәбәпче булгандыр, югыйсә текә баскычтан кайнар балык шулпасы күтәреп менмәс иде бит ул. Әйе, бу очракта да алар әлеге куышны җитәкләшеп киңәйтәләр иде!

Хезмәте дә колачлы иде Аязның. Атап кына узыйк: хикәяләре, повестьлары, романнары, пьесалары, төрле темаларга мәкаләләре күп аның. Биш томлыгы чыкты, вакытлы матбугатта яки китап булып басылып та яки сәхнәдә уйналып та томлыгына кермәгән әсәрләре шулай ук күп, бик күп. Ул укучылары белән еш очрашты, аларга яңалык әйтү өчен алдан әзерләнә иде, укучысы алдына беркайчан да «буш кул» белән басмады. Татар язучылары арасында каләмдәшләренең һәм яшь авторларның кулъязмаларын аның кебек күп укып киңәш бирүчеләр сирәк. Соңгы әңгәмәләренең берсендә Аяз, кулъязма хәлендәге мирасыгыз күпмегә җыела, дигән сорауга:

– Утыз папка, – дигән иде. – Аларны Нәкыя карамагына калдырам…

Менә ул – иркен иҗат мисалы!

Аяз Гыйләҗев күп кешеләр белән хатлар алышты, аның бу мирасы да бай. Хатларында ул холкынча турыдан бәрә иде. Миндә ачуланып язган бер хаты бар аның. Аязның ачулануына (бу очракта да әйтәсен иркенләп әйтеп бетергән) һич тә үпкәләмәдем мин. Ул хаклы иде: акрын «кыймылдыйсың», «шуны да белмәскә» кебек ачы сүзләрдән башлаган да, иркенәеп китеп, әллә кайларга барып җиткән.

Мин дә аның әсәрләрендәге сөртендерүче кытыршы түмгәкләр турында әйткәли идем. Еш кына ул:

– Беләм инде, парин, үзем дә беләм… – дияр иде. – Ашыгылганмы, әллә бүтән сәбәпме шунда. Иркенләп, тыныч кына шомартам әле мин шул кытыршыны…

Кайчакта кызышып ук бәхәсләшә идек, ләкин ачуланышмый идек.

Шулай да берара ике арадагы мөнәсәбәт киеренкеләнде, шайтанысы. Гаеп кемдә булуын икебез дә абайламыйчарак калдык. Анысы, минем холыкның да алама төшләре бар инде, бәлки, аралашуның сүлпәнәюенә минем уйланып җитмәгән бер-бер гамәлем сәбәптер. Без, очрашканда, хәл-әхвәл белешүдән узмый башладык, тик болар ясалма чыга иде.

Һәм бер очрашуда Аяз йөзен балкытып эндәште:

– Парин, сагындым сине!

– Сигез ел рәтле-башлы сөйләшмәгән идек, – дип елмайдым мин, ел исәбе тел очыннан үзе очып чыкты.

– Сигез елмы, парин?

– Сигез ел!

Әлбәттә, мөнәсәбәтләр киеренкеләнүе сигез елга түгел, ә сигез атнага да сузылмагандыр, әмма Аязга болай күпертү ошады. Соң, шулай булмый ни, минем арттыруда ук җиңү иркенлеге бар лабаса – «сигез» ел дәвам иткән аксак-туксаклыкны бер җөмләсе белән бетерде ләбаса Аяз. Монысы да аның күңеле киңлеге ич.

Беркөнне мин аңа радиодан хикәямне укыячаклары турында әйттем. Тапшыру бетүгә шылтыратты Аяз.

– Парин, ә, парин, үзенә әйтеп куйган идеңме? Тыңлады микән? Их-х, парин…

Хикәя үсмер малай белән кызның бер-берсен ошатулары, ягъни беренче мәхәббәт турында иде. Вакыйга беренче заттан сөйләнә, анда, вакытлар узгач-узгач, лирик геройның яраткан кызына – инде әби кешегә – бала чакларын яңартып һәм хәтта ачыргаланып-өзгәләнеп эндәшүе дә бар.

– Тыңлаган булыр. Әйткән идем…

Аяз шушы беркатлы (әдәби иҗат серләрен миннән яхшырак белә ич ул) һәм риясыз (гадәттә, үзен җитди тоту хас иде аңа) соравы белән мине бала чагыма кабат кайтарды, бүгенге кичерешләрем дәрьясын киңәйтеп-иркенәйтеп җибәрде. Һәм мин хикәядәге кызчык – әбекәй Озынчәч В. нең (әсәрдә аның исеме шулай гына бирелә) телефоннан шылтыратуын хәзергәчә көтәм. Көтәм. Их-х, хыял дөньясының иксез-чиксезлеге!..

Безнең язучыларның кайбер әсәрләрен башка халыклар язучылары әсәрләре белән чагыштыргалыйлар. Янәмәсе, без кабатлыйбыз. Әйе, гел дә яңаны уйлап чыгару мөмкин түгел, борынгыдан килгән тема, эчтәлек, жанр кабатлана тора һәм кабатланачак, боларның (тупасрак әйткәндә, калыпларның) ничә төрле булуы әдәбият гыйлемендә хәтта саналган. Бөтен хикмәт – үзеңчә язуда. (Бу хакта мин бүтән мәкаләмдә тәфсиллерәк сөйләдем, монда җәелү кирәксез.)

Аяз Гыйләҗевнең «Язгы кәрваннар» әсәрен Чыңгыз Айтматовның «Ранние журавли» повестена охшатып сүзләр булды. Төпченә төшсәң, үзара охшашлыкны табарга да мөмкиндер. Әмма миңа Аяз әсәре ошыйрак. Һәрьяктан. Аязның иҗатын РСФСР Язучылар берлегендә тикшергәндә, бер язучы, күренекле әдип Майя Ганина булса кирәк (ул Аязның берничә әсәрен русчага тәрҗемә итте), Аяз Гыйләҗев иҗатын бөтен Союзга элегрәк киң рәвештә белдерү кирәк булуын әйтә. Безнең әдипләр, хәзер дә соң түгел ич, диләр. Җавап кыска:

– Соң инде.

Аязның әсәре 1972 елда языла. Чыңгыз Айтматов әлеге повестен өч елдан соң, дөрес, Аяз әсәренең русчага тәрҗемәсе юк чакта иҗат итә. Бу очракта да яңалыкка-иркенлеккә Аяз алданрак барган ич.

Әйе, Аязның иҗатта да, тормыш итүдә дә үзе тудырган иркен-ирекле дөньясы бар.

…Дачасына бардым. Бик уйчан иде, шулай да бик дустанә каршылады.

– Кибеткә барып кайтасым бар, – диде Аяз.

– Мин дә…

– Юк, син бармыйсың! Монда үзеңә берәр шөгыль тап.

Янәшәдәге авыл кибетендә аңа ни-нәмәрсә кирәк булгандыр, моны белмәдем. Тиз борылды, җәһәт йөри иде ул. Бәлки, кибет юлына төшмәгәндер, каршыдагы урманлы үр итәгенә генә җиткәндер. Күзләре ут уйный, йөзе балкый, хәтта күзлеге дә нур чәчә иде кебек.

– Таптым!

Һәм чардактагы куышына ашыгып, мине алмагач төбендә ялгызымны калдырып, менеп китте. Соңыннан әйтте, яза торган әсәрендәге вакыйганың үстерелешенә бер кечкенә деталь-күренеш җитмәгән икән, кибеткә дип барышлый шуны тапкан да юлыннан кире борылган икән ул.

Бер хәлне әйтмичә кала алмыйм икән. Аязның минем кулдан балта алуы турында.

Мине дачасына чакырды ул.

Аның зур агач көймәсе булуын яздылар инде. Иделдә балык тоту өчен көйләнгән иде пароход хәтле бу көймә.

– Кил әле, – диде. – Бәлки, балыкка чыкмабыз. Көймәнең рәте китә. Ике яктан да өске такталары кыршылып-кимерелеп бара. Шуларны җайлап алыштырырсың. Үз эш коралларыңны алып кил.

Минем күпмедер дәрәҗәдәге «балта чабу» га әвәслегемне белә иде Аяз. Шуңа күрә, ягъни кайсыбызның остарак чапкалавын ачыкларга теләгәнгә күрә, чакыргандыр дип уйладым.

– Эш коралларыңны алып кил! – дип, кабат кисәтте ул.

Бардым. Эшкә башладым. Ашыкмыйм. Үз көемә ягъни. Балта белән юну эзе калдырмаска тырышам, ышкыдан соңгы кебек булсын ягъни. Осталыкны күрсәтергә кирәк ләбаса! Аннары безнең Саба ягы һөнәрчеләре эш кушучыларга беркайчан да начар әйберләр ясамаганнар. Дәрәҗәне сакларга кирәк ләбаса! (И-и мактанчык, син түгел бит, ә ҺӨНӘРЧЕЛӘР!)

Минем кыймылдавыма түзә алмыйча, Аяз балтаны кулымнан тартып диярлек алды һәм тар тактаны ышкы белән шомарткандагыча җәһәт эшкәртеп тә куйды.

– Нигә шундый салмак кеше син?! – диде ул. – Балта тота белгәнеңне беләм ләбаса. Әмма шул акрынлыгың белән нервыларны кузгаттың, әй! Мин бу ике тактаны үзем генә дә куя ала идем ич. Синең корал тота белүең дәрәҗәсен тикшерәсем килде, парин! Балтаң шәп! Синдә генәдер мондыен да балта! – Аяз мине көйләүгә күчә башлады, мондый хәлгә сирәк, бик сирәк бара иде ул, гадәттә, күпләргә турыдан бәрүдән соң кирегә борылмады. – Тәки дә бүген бетерә алмый идең син бу эшне. Таңнан ук балыкка чыгасы бар бит. Әйе, чыгабыз. Кармакларыңны ала килгәнсең ич. – Һәм: – Аз-маз гына язсаң да, эш коралларың шәп! – дип төрттереп тә алды. – Күбрәк яз, дим мин сиңа, парин…

Иҗат дигәнең туктаусыз шул, бара да бара, һаман иркенәя-киңәя. Олы әдибебез Мирсәет улы Аяз Гыйләҗевнең бай мирасы – әнә шулай колач җәеп, көчне кызганмыйча халыкка тугры хезмәт итү җимеше. Без дә бирелеп-ипләп җыйыйк аның үзе тудырган ирекле иҗатында һәм иҗади иркенлектә үскән шул җимешләрне.

Һәм саклыйк.

Һәм иҗатта ирек вә иркенлек кирәклеген һичкайчан онытмыйк.

2003

…Уеннан – уймак

Тормышта киң кулланылучы бу мәкальнең мәгънәсе-эчтәлеге мәгълүм. Фәндә дә ул шуңа тәңгәл үк аңлатыла. «Татар теленең аңлатмалы сүзлеге» ндә «уймак» сүзенең бер төшенчәсенә әлеге мәкаль мисал итеп китерелә һәм: «Уеннан уймак чыгу – берәр нәрсәнең, эшнең яки уенның яхшылыкка китермәве турында», – дип тәфсирләнә. Бу мәкаль «Татар халык иҗаты» сериясенең «Мәкальләр һәм әйтемнәр» томында да, Н. Исәнбәтнең «Отканга мәкаль. Тапкырга табышмак» исемле (монда сүзләр арасында сызык кирәк) китабында да уеннар турындагы бүлекчәләргә кертелгән. Нәкый абый Исәнбәт туплаган «Татар халык мәкальләре» нең өченче томында:

«Уеннан уймак чыгар, йәнә:

Уен төбе уймак, шаяру актыгы начар» (боларында да тиешле урыннарда сызык кирәк), – диелгән, ягъни мәкальнең эчтәлеге һаман да уенга-уйнауга китереп бәйләнелә.

Һәм «Уеннан уймак чыгу» ның төрдәшләре-вариантлары югарыда әйтелгән чыганакларның соңгы өчесендә шактый: «Уен уймаклы», «Уен төбе имгәкле», «Уен төбе – уймак» һәм башкалар. «Уен төбе уй булыр», «Уеннан – уймак, табадан – коймак» дигәннәре дә бар. Күрәсез, соңгы икесендә эчтәлек бүтәнгәрәк борыла төшә: беренчесендә «уй» мәгънәсе килеп керүе сизелә, икенчесендәге «табадан – коймак» «…уеннан» әйбер чыгуын нигезләргә булыша.

Бер сорау туа: халык, «берәр нәрсәнең (?), эшнең яки уенның яхшылыкка китермәве» н, «шаяру актыгы начар» лыгын белдерү өчен, нигә әле «уймак» сүзен сайлаган? Яңгыраш якынлыгы өчен генәме? Алай түгел, чөнки мәкальләр гел-гелән сүзләр яңгырашы якынлыгына корылмаган, халык иҗатында сүзләр яңгырашы якынлыгы өчен башка жанрлар бар – тизәйткечләр, такмаклар… Халык, һәрчактагыча, мәгънә тирәнлеген алга чыгарган. Аннары. Халык кулны инә чәнчелүдән саклаучы әйберне яхшылык белән бетмәүне чагыштыру өчен кулланмас.

«Мәкальләр һәм әйтемнәр» томында безнең бүлекчә исеменә менгерелгән мәкаль «уеннан уймак була» дип китерелә, вариантларда «була» сүзенең «чыга», «туа» сүзләре белән алыштыруы искәртелә. Димәк, була – монда бу сүзнең яхшыга юралуы өстенрәк. Димәк, туа, ә тууның – тормыш дәвам итүнең – яманга ишарәләве беркайчан да юк. Димәк, «…уеннан» уйдан-уйланудан килмиме, мәкальнең беренче сүзе, заманнар уза баргач төшеп калмадымы икән?

Мондый нәтиҗәгә карышырлык дәлилләр дә бар, әлбәттә. Әйтик, нигә, алайса, «уйдан – уймак» кына түгел? «Уймак» та «уем», «уентык» мәгънәләре юкмы икән? Кайчак (бик сирәктер) бу ике сүз тискәре төсмерне дә белдерә ич. Ләкин «Аңлатмалы сүзлек» тә «уймак» ның «ую» белән бер тамырдан икәнлеге әйтелми, ә бит алар бер тамырдан, икесе дә бер үк хезмәт барышында – тегүдә кулланыла. Бармакка уймак киюгә өстәп, яка һәм җиң уюны да искә төшерик.

«Уймыр» да «ую» дан килә. Уймыр, әлбәттә, ую әйберсе, уймак түгәрәгенең яртысы чамасы, моңа охшаш корал белән – аркылы балта, бәлҗә белән тагарак ясыйлар, чишмә улагы уялар. Бәлки, боларда да «уй-уйлану» мәгънәләрен табып буладыр. Тик мин, тирәннән үк «уемламыйча», бу очракта үземә кирәкле җайны гына эзлим – «.. уеннан» да «уй-уйлану» мәгънәсе, шиксез!

…Безнең Саба төбәгендә җиңел кием һәм тун-толып тегүне һөнәр иткән авыллар бар. Хезмәтем буенча күз алдыма бастырып уйларга-уйланырга тиешле кеше буларак, мин әтисенең тегүен күзәтеп – һөнәргә өйрәнеп утыручы почык борынлы малайны күреп торам. Әнә аның бәләкәй, үтә сизгер бармагына инә чәнчелә дә ул уйга кала. Һәм, бармагын бүтән авырттырмас өчен, ул инәне түгәрәк уемлы әйбер белән, әйтик, идәнгә тәгәрәп калган чикләвек кабыгы белән (һөнәрче һәрнәрсәне үзенә кирәккә җигә белергә тиеш!) тукымага кертә. Моны әтисе күрә, һәм ул инде калайдан уймак ясый. Бәлки, чикләвек кабыгын (безнең якта чикләвек урманы да, нәкъ урманы бар) башлап әтисе куллангандыр һәм уймак ясау турындагы уй элгәре аның башына-уена килгәндер. Шулай итеп, баланың уеннан-уйлавыннан уймак чыкты, булды, туды.

Болай фаразлавымда, бәлки, малайның ачышын фәнни исбатлау юктыр. Тик бу гөман ачыш-табышларның еш кына кинәт тууына дәлил була аладыр.

Әйе, мәкальнең алдына өч нокта куеп, мәгънәсенә бүтән төсмер бирүем, ягъни мәкальнең эчтәлеген үземә кирәккә каеруым миңа уйдан-уйланудан физик әйбер тууына, минем дә уйларымнан-уйлануларымнан хикәяләр язылуына-тууына укучыны ышандырырга тырышудан иде. Соң, бу кадәресе үзе үк иҗат тасвирәтенең бер төсмере ич! Һәм хикәя турында бер китабыма кереш-мәкаләмне, бераз үзгәртеп, шушы төшкә кертүне җай санадым.

Хикәя, хикәя? Хикәя! Хикәя…

Сулар-җирләр гизәсе иде! Дөньяны кочасы иде!

Малай кешенең олы хыялы-теләге бу. Миңа да сәяхәт җене кагылган иде. Әлбәттә, сәяхәтләрдә күргән-белгәннәрем соңыннан хикәяләр язганда кирәк булыр дип уйлый белми идем әле ул чакта. Әдәби әсәр язучының тормышны тирәнтен, нык, шәп (һ. б.) белергә тиешле таләбен соңрак ишеттем. Бу кагыйдә дөрес булса да, гомумилеге бүселеп торганга күрә, җанны сөендереп кузгата алмый. Шунлыктанмыдыр, әдәби әсәр язучы һәркемнең тормышны үзенчә өйрәнүе серен әлеге кагыйдәне белүдән күп соң – олыгая төшкәч кенә аңлый башладым. Аңлый гына башладым.

Берәве әнә, такси шофёры турында язу өчен, руль артына утыра, икенчесе колхоз эшенә алына, кемнәрдер ил буйлап, дөнья буйлап сәяхәт итә һәм башкалар. Мин бу ысулларның берсен дә тулысынча сыный алмадым. Авыл агаеның борынгыдан килгән кайбер һөнәрләрен беләм кебек, машина-трактор да йөртеп алдым – хикәя язу нияте белән түгел әмма. Университет тәмамлагач, хезмәтем бер өлкәдә узды – газета-журнал редакцияләрендә эшләдем. Бу һөнәрне үзләштердем кебек. Ләкин әлегәчә журналистлар турында әдәби әсәр язганым юк. Күрәсең, әдәби әсәр иҗат итү өчен, тормышның кайсыдыр тармагын белү генә аз. Ил буйлап, дөнья буйлап сәяхәт итәргә дә туры килмәде.

Ә сәяхәт итәсе иде!

Тик җәяүле малайның ерак сәфәре дә авыл каршындагы тау түбәсеннән, якындагы урманнан, Мишә болыннарыннан ары китми иде.

Туктагыз әле, сәяхәт дигәнең илләр буйлап йөрү яки океаннарда йөзү генә түгелдер ләбаса! Нигә үз елгабыз Мишә буйлап гизмәскә һәм чытырманлы урманыбызны аркылыга-буйга узмаска да, нигә күрше-тирә авылларны йөреп чыкмаска икән?! Бу кадәресенә малай кешенең үз көче һәм үз хыялы җитә ич, бу кадәресе синең үзеңнән тора бит!

Һәм алтынчы класста укый башлаганда, дүрт авылның барлык урам-тыкрыкларын йөреп чыккан идем инде. Ә утыз ике яшемә җиткәндә, үзебезнең Саба районындагы Йомгалак урманын тирәли әйләнгән (чытырманлыкларына да кереп, әлбәттә), районыбызда башланган Мишәнең ике тармагын тамаккача буйлаган, районыбызның (элеккерәк бүленештә) йөз утыз алты авылының барлык урам-тыкрыкларын җәяүләп узган идем инде. Малай чакта башланган сәяхәтем район газетасында эшләгәндә тәмамланды. Бу яшьтә мин Пермь ягында һәм Казахстан җирендә берәр ел яшәгән идем. Татарстанның Балтач, Арча, Актаныш, Кукмара, Мамадыш һәм кайбер башка төбәкләрендәге байтак авылларның икмәгеннән авыз итәргә, шунда куна калгаларга туры килде миңа. Һәм бер җирдә дә караңгы чырай күрсәтмәделәр. Кешеләр әйбәт!

(Соңрак Кырымда, Балтыйк буенда, Белоруссиядә, Мәскәү өлкәсендә берничәшәр тапкыр булдым, соклангыч Петербургны да күрдем.)

Әнә синең каршыңа ил агае килә. Аңа сәламеңне бирәсең. Ул сөенеп сәламеңне ала, тукталып, хәл-әхвәлеңне сораша, башка чыккан малае-килене янына барышын, оныгының бабасы килүен бишектә көтеп ятуын, аны үчтеки итәргә сагынуын әйтергә дә өлгерә…

Әнә бүреге борылып йөзен яртылаш каплаган юеш борынлы малай сине көтеп тора.

– Абый, дим, чана табаны чыкты… – дип, борынын тарта ул.

Аның таудан җилдереп шууына сокланмаска һәм кызыкмаска мөмкин түгел ич!

Әнә, капка төбендәге кыйшайган эскәмиядән торып, шәльяулык бөркәнгән әби юлыңа төшә. Күзләрен бер йомып та бер ачып, сиңа озаклап карый. Синнән нәрсәдер сорамакчы була, тик тыелып кала. Сүзне син башлыйсың.

– Әби, исән-сау гына яшисезме?

– Шөкер, балакаем, биргәненә шөкер! Әйдә, улым, әйдә, өйгә кер. Самавырым кайнаган көенә. Чәй эчәрсең.

Аның самавыры гел кайнаулыдыр. Чәй һәрчак кирәк – якын кешесенең кинәттән кайтып керүен көтә әби, улы яки кызы турында синең изге хәбәр китерүеңә өметләнә ул…

Болай тәфсилләвем бәләкәй сәяхәтләрдә күргән ишеткән вакыйгаларның, тормыш ваклыкларының, хәтта бер сүзнең хикәя язарга этәргеч булуын, булуы мөмкинлеген әйтү иде. Бер китабыма «Авылым урамнары» дигән исем куйган идем. Андагы хикәяләр нәкъ менә бәләкәй сәяхәтләрдә туды. Дөрес, төрле авылларда – һәм үзебезнең авылда – күргән-ишеткән хәлләрне һәр хикәя өчен сайлап үрергә, төрле кешеләрнең холык-фигыльләрен бер кешегә бирергә туры килде. Бу исә хыял итү, гөман кылу, юрау юлы белән җыештырылды.

Хикәя язу өчен кечкенә генә деталь җитә кайчакта. Аны син электән белгән булырга мөмкинсең, ләкин синең «учыңа килеп кергәндә», ул хикәя язарга сине куандырмаган әле. Яисә әлеге деталь хәзер генә сине яңа табыш буларак әсәрләндерә. Бер мисал.

«Өч каен ышыгы» һәм «Чыбыркы» исемле хикәяләрем шактый күләмле. Шуңа карамастан мин аларны нибарысы ун минут чамасы вакытта яздым. Ачасыр авылы (Яшел Үзән төбәге) Сабан туена баргач. Кәгазьгә төшерүем ун минутта гына түгел, билгеле. Әмма шул кыска вакытта ике хикәянең дә эчтәлеге күңелемнән-хыялымнан узып өлгерде. Ат чабышын карап кайтканда – ул монда тау өстендәге тигез юлда уздырыла икән – аз сүзле, уйчан агайның кечкенә генә ике хәбәр әйтеп куюы җитте ике хикәя өчен.

Аның яшьлегендә күргән чабышкыны мактавы «Өч каен ышыгы» хикәясенә нигез булды. Ә Сабан туе мәйданына җитәрәк, тау түбәсендә әле:

– Безнең авыл ир-егетләре шушы төштә җир чыгуга чыбыркы шартлатуда ярышалар иде, – диде ул.

Ачасыр агаеның бер җөмләсендәге фикерләргә тукталып игътибар итик: көтүче – игелекле һөнәр иясе ул; хәзер бу һөнәрне матурлыгын күрмәмешкә салынып ямьсезлибез; көтүчеләрнең чыбыркы шартлату бәйрәмен бетереп ярлыландык; әлегә авылда яшәүчеләрнең дә җирдән аерылуына нигә хафаланмыйбыз да нигә чаң сукмыйбыз?! «Чыбыркы» хикәясендәге Гаффан көтүчене шушы мәсьәләләр борчый, борынгыдан килгән һөнәренә малайлары йөз чөерүе өчен үзен битәрли ул.

Уйчан агай хәбәрләрен ишеткәнче дә Сабантуйларында җилдән җитез чабышкыларны күргәнем, ат җигеп йөкләр ташыганым һәм озын чыбыркы шартлатканым бар иде. Бу ике хикәядәге геройларның кайбер холык-гадәтләре һәм тышкы кыяфәтләре дә бүтән авыл кешеләренеке. Әйе, элек белгәннәрем бу хикәяләрне язганда ярдәмче материал булды. Ә төп чыганаклар – Ачасыр агае хәбәрләре.

Димәк, ун минутта «язылган» ике хикәя өчен, күңел сандыгыннан күп материал тотылды. Күңел сандыгыңның төрле-төрле вакыйга-детальләр белән тулып торуы өчен исә, һәрчак – һәм бәләкәй сәяхәтләрдә дә – күзәтүчән булу, матурлык белән начарлыкны аралап күрү шарт. Халкыбыз әйткәнчә, күңел күзе белән күрү кирәк, күңел сандыгын баету өчен.

Әсәр язучы, матурлыкны күрсәтеп, ямьсезлектән кисәтеп, кешеләргә байлык өләшә. Бүләген укучылар кабул итсен өчен, әсәр язучының матурлыкны һәм ямьсезлекне күрергә дип баскан җире тайгак булмавы да шарт. Берәү, әйтик, күзәтүчән кеше, аның күрмәгәне-белмәгәне юк кебек. Һәм ул яза. Тик аның язганнары шикаять булып чыга. Сәбәбе нидә? Баксаң, ул урынында тая киткәли дә, тискәре якларны гына күрә, тырнак астыннан кер эзли, кимчелекләрне бетерүне башкалар шөгыле итеп саный, матурлык белән начарлыкны аралап күрми икән бит. Һәм язу осталыгына өстәргә аның күңеле түрендә матурлык юк икән. Димәк, ул кешеләрне сөендерерлек саф рухи дөнья – ә бу максат сатира-юмор хикәяләре өчен дә хас – тудыра алмый. Әсәрнең үзәгендә барыбер тәүфыйклылык торырга тиеш. Бу дөньяда бары тик әдәбият кына череп таркалмый, дигән әдип. Чөнки аны мондый фаҗигадән әүлиялык саклый.

Кайчак хикәя барлык ваклыкларына хәтле уйланып беткән кебек була, аны хәтта яттан беләсең. Ләкин кәгазьгә төшми хикәяң. Нәрсәдер җитми. Ни-нәрсә җитми икән соң? Мөгаен инде, күңелдән язылган хикәяң дөньясы күгенә утыртырга күңел сандыгыңда кояш калмагандыр, шуңа күрә хикәяң дә юктыр.

Фатих Хөснинең «Сөйләнмәгән хикәя», Мирсәй Әмирнең «Мөстәкыйм карт йокысы», Әмирхан Еникинең «Матурлык» һәм Ибраһим Газиның «Тургай картаямы икән?» исемле хикәяләренә нәкъ менә якты кояшлы булулары өчен сокланам. Иң югары шүрлектәге бу әсәрләр янында мин тагын Габделхәй Сабитовның «Туган җир туфрагы» («Айбаш»), Аяз Гыйләҗевнең «Тәрәзәләр», Газиз Мөхәммәтшинның «Ике әби бәрәңге ала», Фаил Шәфигуллинның «Солдатлар кайта» дигән хикәяләрен дә тотам. Шүрлек илле ел чамасы вакытта язылганнар арасыннан сайланган сигез хикәя авырлыгына чыдарга тиеш иде, әмма ул сыгылып тора. Аның әлеге хикәяләрнең әүлиялыкка байлылыгыннан – кояшлары авырлыгыннан сыгылып торуы үзе үк сөенеч ләбаса!

…Минем Рафаэль һәм Галиябану исемле сабакташларым бар иде. Аларның һәркайсының якты истәлегенә багышлап, ике хикәя язарга уйладым, моны эшләү минем бурычым иде. Аларның һәркайсының тормышы, яшьләй китүләренә карамастан, берәр хикәялек кенә, һичшиксез, тора иде.

Бергә үстек, бергә укыдык, аларның гадәт-холкын, төсен-битен хәтерлим, кайбер сүзләрен хәзер дә ишетәм кебек. Хикәяләрнең күңелдә калыплары да ясалды. Тик үсмер чактан дусларым истәлегенә ике хикәянең берсен дә озак вакытлар яза алмадым. Ниһаять, яздым – ике хикәя бер булып туды ләкин. Күрәсең, сабакташларымның тормышларын аерырга теләп ялгышканмын. Бәлки, алар турындагы хикәянең үз кояшы чыкмыйча торуы тоткарлагандыр. Сабакташларымны әйбәт белү генә җитмәгән, димәк. Әйе, кояш кирәк хикәягә. Чөнки һәр хикәя – үзе бер галәм бит ул. Галәм исә кояшсыз була алмый, аның үзәгендә олы кояш балкырга тиеш.

Ә хикәядәге кояш нәрсә соң ул? Монысын да төгәл атау кыен: һәр хикәянең үз кояшы, дидек бит. Бәлки, кояш дигәнебез нибары бер сүздер. Әмма ул – бөтен галәмне-хикәяне яктырта, җылыта торган сүз. Шәрик дусларым турындагы хикәя дә шул бер сүзне-гыйбарәне таба алмаганга күрә язылмыйча торган икән. Таптым мин бу гыйбарәне, һәм хикәянең исеменә үк әйләнде ул: «Тау каршында – тулы ай». Шәрикләремнең үргә-тауга күтәрелү юллары якты иде ягъни, тормыштан иртә киткән Рафаэльнең һәм Галиябануның үзләре сызган сукмаклары бар иде.

Шунысын да әйтим: хикәядәге вакыйга-детальләр дөрестән дә булган, тик алар төрле вакыттан бер заманга җыелды. Рафаэль биек, кырт текә таудан егылмыйча төште, ә бүтән чакта ишелгән чүмәлә тикле таудан шуарга, билгесез чоңгылга беренче булып чумса да, кайчак аяк йөзен генә күмәрлек инешне ерып чыгарга да курка иде. Кәли тавында ул калдырган чаңгы эзләре янәшәсендә тагын бер пар эз күренүе генә минем хыял, минем юрау. Әмма монда да хилафлык юк – Рафаэль шуган таудан Галиябану да егылмыйча төшкән булыр иде. Үз көченә-акылына бәйле эштә берәүдән дә артта калмады ул, иң киме – янәшәдә булды. Текә таудан төшүдә дә Рафаэльгә тиң булыр иде. Тик аның тау шуарга вакыты юк иде, безнең белән бер партада утырып укыса да, авылыбыз балаларының белем алуы өчен, үзен укытучыларыбыз белән тигез дәрәҗәдә җаваплы санаган (моны мин соңыннан аңладым) икән ул – мәктәбебез китапханәчесе Галиябануыбыз!

Бәлки, хикәянең язылуы өчен, Галиябануларның өен кабат күрүем кирәк булгандыр. Һәм кышкы айлы кичтә Галиябануларның өен үземне Рафаэль урынына куярга тырышып, барып күрдем. Ихтимал, тау каршындагы тулы айны – сабакташларым сызган эзләрне яктырткан айны – нәкъ Галиябанулар өе янында күрү, күңелдәге ике хикәяне берләштереп, шушы хикәяне язарга төп этәргеч булгандыр да әле. Һәркайсының тормышы аерым хикәягә лаек иде югыйсә. Бәлки, сабакташ ике дустым турында тагын хикәяләр язылыр. Аерым-аерым. Бәлки, бу очракта гына материал ике хикәянең бер булып оешуын таләп иткәндер. Әйе, һәркемнең тормышы бер хикәялек кенә тора. Әле алай гына да түгел, мин танышым тормышындагы бер вакыйганы аерып үзәккә куйсам, икенче берәү аның турында бөтенләй бүтән эчтәлектәге хикәя язачак, өченчесе өченче төрле итеп һәм башкалар. Димәк, бер үк кеше турында һәм, бер үк вакыйгага нигезләнеп, күп хикәя язып (һәркем үзенчә күрә!) була икән. Бу әсәрләр бер-берсен кабатламаска да мөмкин. Шулай әйбәт.