Текст книги "Сармоядор"

Теодор Драйзер
Сармоядор

1

Фрэнк Каупервуд туғилган Филадельфия икки юз эллик минг чоғли одам яшайдиган шаҳар эди. У замонавий парклар, ҳашаматли бинолар, муқаддас қадимий обидаларгa бой, аммо биз ва кейинчалик Фрэнк ҳам билган телеграф, телефон, харид қилинган молларни уйигача етказиб бериш хизмати, шаҳар почта тармоғи ва океанда сузувчи улкан кемалар у ерликлар учун ҳали орзу эди. Ҳатто почта маркалари ва алоҳида муҳрлаб жўнатиладиган хат ташиш хизмати ҳам йўқ, кўнка (от қўшилган трамвай) ҳам пайдо бўлмаганди. Шаҳар ичидаги йўлларда сон-саноқсиз омнибуслар қатнар, узоқ жойларга саёҳат қилиш учун эса аста-секин ривожланиб келаётган ва асосан каналлар орқали боғланган темир йўлдан фойдаланишарди.

Фрэнк туғилган пайтда унинг отаси Ҳенри Уортингтон Каупервуд мўъжазгина банк хизматчиси эди, аммо орадан ўн йил ўтиб, бола энди яхши-ёмонни таний бошлаганида, унинг ҳаётида ўзгариш юз берди: Ҳенри ишлаётган банк бошқаруви раиси вафот этди ва банк хизматчиларининг лавозимлари ўз-ўзидан кўтарилди. Фрэнкнинг отасига бир поғона юқорига кўтарилган ғазначи лавозими тегди. Маоши ҳам каттагина: йилига уч ярим минг доллар бўлди. У шодланганидан шу заҳоти хотинига телефон қилиб, Батнвуд стритдаги чириган эски 21-уйдан Нью-Маркет стритдаги 124-уйга кўчиб ўтишларини айтди: бу бошпана аввалги овлоқ жойдаги масканларидан анча тузук бўлиб, уй ғиштдан қурилган, уч қаватли эди. Вақти келиб бун дан ҳам кенгроқ хонадонга кўчиб ўтишларига умид пайдо бўлган, бироқ айни пайтда бу ҳам ёмон жой эмас-ку, деб шодланишарди.

Жаноб Каупервуд ҳаётидан мамнун эди. У фақат ўз кўзи билан кўрган нарсасигагина ишонар ва шу маҳалгача жамиятда тутган ўрнидан қониқиб келарди – бир кун унга ҳам катта банкир бўлиш имкони насиб этишига қаттиқ ишонарди. Ўша пайтларда жаноб Каупервуд келишган, хушсурат киши эди – баланд бўйли, ориқдан келган, қарашлари ўйчан, олифталик билан қўйган бакенбардлари қулоғининг солинчагигача етарди. Юқори лаби силлиқ ва ҳайратланарли даражада узун, бурни ҳам узун, қирра бўлиб, ияги олдинга туртиб чиққанди. Қуюқ қалин қошлари яшилга мойил кулранг кўзларини бўрттириб кўрсатар, силлиқ қилиб таралган калта сочларининг ўртасидан эса текис қилиб фарқ очиб қўйилганди. У доим сюртук кияр – ўша пайтларда молия дунёсида жавлон урганлар тўпланадиган доираларда бу “хушахлоқлик белгиси” ҳисобланарди. Бошига цилиндр қалпоқ қўндириб оларди. Тирноқлари доим топ-тоза ва текис олинган бўлар, атрофдагиларда бироз баджаҳл одамдек таассурот қолдирар, бироқ бу жаҳлдорлик сунъий бўлиб, у атайлаб шундай кўринишга уринарди.

Жамиятда ва молия дунёсида юқори поғоналарга кўтарилиш ниятида бўлган жаноб Каупервуд ким билан ва нима ҳақда гаплашаётганини доим тарозига солиб кўрарди. У ижтимоий ва сиёсий масалаларда фикрини очиқ-ошкора айтишдан ва баланд обрўга эга бўлмаган одамлар билан муомала қилишдан ўзини олиб қочарди. Ва яна шуни айтиб ўтиш керакки, унда аниқ бир сиёсий қарашнинг ўзи йўқ эди. Айниқса, ўша пайтлар қулдорликка қарши курашувчилар билан қулчилик тарафдорлари ўртасида даҳанаки кураш авжига чиққан, Ҳенри Каупервуд эса на қулдорликка қарши сиёсат тарафдори, на қулчиликни ёқловчилар қаторида эди. У етарлича сармоя ҳамда атрофдагиларни ўзига торта олиш қобилияти, яъни ўзига ишонтира олиш салоҳияти бўлган одам, албатта, катта бойлик орттира олишига қаттиқ ишонарди. Унинг фикрича, Эндрю Жексон11
  АҚШнинг еттинчи президенти, 1829 йилдан 1837 йилгача.


[Закрыть] Николас Бидл22
  АҚШ Банк бошқармасининг раиси.


[Закрыть] ва Қўшма Штатлар Банкига қарши чиққанида бутунлай ноҳақ эди – ўша пайтда бу масала ҳаммани қизиқтираётганди. У муомалада бўлган ва ҳеч қанча вақт ўтмай ўз банкига келиб тушадиган, албатта, ҳисобга олиб, ўзи учун фойдали тарзда ссудага чанқоқ мижозларга берадиган “бўрттирилган пуллар” оқимидан хавотирда эди.

Жаноб Каупервуд ишлайдиган учинчи Филадельфия Миллий банки ўша пайтларда бутун Америка молия дунёсининг маркази ҳисобланган кварталда жойлашганди. Банк эгалари айни пайтда биржада ўйинлар билан ҳам шуғулланарди. Ўша катта-кичик “Штат банклари” ҳар қадамда пайдо бўлаётганди; улар ишончсиз ва ҳеч кимга маълум бўлмаган активлар асосида холислик билан ўзларининг банк билетларини чиқаришар ва жуда тезлик билан чув тушишар, ҳатто тўловларини тўхтатиб ҳам қўйишарди.

Бу каби ишларнинг ҳаммасидан хабардор бўлиб туриш жаноб Каупервуд иш фаолиятининг асосий шартларидан бири бўлиб, шунинг учун ҳам у эҳтиёткорлик тимсолидек кўриниб қолганди. Бироқ бахтга қарши, унда ҳар қандай соҳада ҳам муваффақиятга эриша олиш учун иккита: узоқни кўра билиш ва одамни ўзига торта олиш хислати етишмасди. Албатта, у йирик сармоядор бўла олмасди, бироқ яхшигина иш ўрнига эга чиқиши мумкин эди.

Жаноб Каупервуднинг хотини Каупервуд хоним диндор аёл эди; миқтигина, сочлари оч жигарранг, чақноқ кўзлари ҳам шу рангда, ёшлигида чиройлигина бўлган-у, йиллар ўтиб бироз сўлган, боши билан рўзғор ишларига шўнғиб кетганди. Уч ўғли ва қизининг тарбиясига аёл жуда жиддий ёндашарди. Катта ўғли Фрэнк бошқарадиган кичкина болалари унинг учун доим бир хавотир манбаи эди, чунки болалари дам ўтмай шаҳарнинг ҳар хил чеккаларига кетиб қолар, ёмон кўча чурвақалари билан танишар, ёшига сира тўғри келмаган нарсаларни кўриб, эшитиб қоларди.

Фрэнк Каупервуд ўн ёшидаёқ ўзини туғма йўлбошчидек тутарди. Бошланғич мактабда ҳам, ўрта мактабда ҳам унинг атрофидагилар ҳар қандай шароитда йигитчанинг ёрдамига ишониш мумкин деб ҳисоблашарди. У табиатан бўйсунмас, мустақил, жасур ва бироз жиззаки бола эди. Сиёсат ва иқтисод Фрэнкни болалигидан қизиқтириб келар, китоб ўқишга эса кўп хуши йўқ эди. Болакай тик қоматли, елкалари кенг, келишган бўлиб, кулранг кўзлари катта-катта, пешонаси кенг, тўқ жигарранг сочлари доим чиройли қилиб калталанган бўларди. У фаҳм-фаросатли, эпчил, ўзини тута биладиган хулқ-атворга эга бўлиб, савол берганида тўла-тўкис мулоҳазали жавоб талаб қиларди. Фрэнк ҳеч касал бўлмас, иштаҳаси зўрлиги билан ажралиб турар ва “Қани, Жо, бўлақол… тезроқ, Эд, қимирла!” дея ундаб, укаларини темир интизом билан бошқарарди. Унинг буйруқлари қўпол янграмасди, бироқ гап оҳангидаги ҳукмронлик Жо билан Эдни индамай бўйсунишга ундарди. Улар болалигиданоқ акаларига ҳисоблашишлари шарт бўлган бошлиқдек қаради.

Фрэнк доим ўйлар, уни ҳар бир мулоҳаза ҳайратлантирар, боиси, ўзи яшаётган олам қандай яралганини сира тушуниб ета олмасди. Бу оламда одамлар қаердан пайдо бўлган? Уларнинг вазифалари нима? Ибтидо нимадан бошланган?.. Бу саволларнинг жавоби унинг учун энг мураккаб жумбоқ эди. Онаси унга Одам Ато ва Момо Ҳаво тўғрисидаги афсонани айтиб берган, бироқ Фрэнк бунга ишонмасди.

Каупервудлар оиласи балиқ бозоридан унча узоқ бўлмаган жойда яшарди. Дарсдан сўнг отасининг олдига банкка бориш учунми ёки укалари билан айлангани чиқишгандами, Фрэнк аквариум қўйилган пештахта олдида тўхташни яхши кўрарди. Делавэр кўрфазидан келадиган балиқчилар кўпинча ушбу аквариумни ҳар хил денгиз ажойиботлари билан тўлдириб қўйишарди. Бир куни Фрэнк у ерда денгиз отини – отга сал-пал ўхшаб кетувчи кичкинагина денгиз жониворини, бошқа сафар эса Бенжамин Франклиннинг машҳур кашфиёти ва унинг хислатларини тушунтириб берган илонбалиқни кўрди. Бир куни эса аквариумга йирик денгиз қисқичбақаси ва кальмарни солиб қўйишган экан. Фрэнк ўша куни бир умр ёдида қолган ва унга кўп нарсани тушунишга ёрдам берган фожианинг гувоҳи бўлди. Болакай шу ерда турган бекорчиларнинг гапларидан тушундики, қисқичбақага ҳеч қандай овқат беришмаётган ва ёлғиз кальмаргина унинг ўлжаси экан. Қисқичбақа шиша идишнинг олтинранг қумли тубида ётар ва ҳеч нарса кўрмаётганга ўхшарди; унинг қора мунчоққа ўхшаш кўзлари қаёққа қараётганини аниқлаб бўлмас, бироқ улар кальмарни бир дақиқа бўлсада, назардан қочирмаётгани аниқ эди. Қонсиз бир шам каби бир бўлак ёғ ёки нефритга ўхшаш кальмар худди торпеда сингари ҳаракат қилар, бироқ душманининг аёвсиз чангали ҳар сафар унинг танидан бир бўлакни узиб оларди. Қисқичбақа худди катапультадан сакраган каби кальмар мудраб ётгандек кўринган жойга қараб сакрар, бечора жонивор эса бирдан ҳаракатга келиб, ўзидан кейин қолдираётган сиёҳранг булут орасига яширинарди. Бироқ унинг бу ҳаракати доим ҳам муваффақиятли чиқавермасди. Ҳар сафар кальмарнинг эти ва думидан бир парчаси нариги денгиз махлуқининг чангалида қоларди. Ёш Каупервуд ҳар куни дарсдан бўшаганидан сўнг шу ерга келар ва аквариумда юз бераётган ҳаёт-мамот курашини берилиб томоша қиларди.

Бир куни у бурнини ойнага тираганча витрина олдида туриб қолди. Кальмардан ҳеч қандай шаклсиз бир парча қолган, унинг халтачаси ҳам деярли бўш эди. Қисқичбақа, афтидан, жанговар ҳаракатга тайёр бўлиб аквариумнинг бир бурчагида турарди.

Фрэнк бутун бўш вақтини ана шу қатъий курашни берилиб томоша қилишга кетказаётганди. Энди жуда тез орада, балки бир соатдан сўнг, балки эртага кальмардан ҳеч нарса қолмайди: қисқичбақа уни еб битиради. Фрэнк аквариумнинг бурчагидаги яшил, мисдек товланаётган ҳалокат келтирувчи машинага қаради. Қизиқ, бу тез бўлармикин? Балки, бугун бўлар. Кечқурун бу ерга яна бир келиб кетиш керак.

Кеч кирди. Нима бўлди? Кутилаётган нарса содир бўлди. Витрина олдида бир тўда одам тўпланиб турарди. Қисқичбақа бурчакка тиқилиб олган, унинг олдида деярли еб тугатилган, иккига бўлинган кальмар ётарди.

– Ниҳоят етиб олди! – деди боланинг ёнгинасида турган аллаким. – Мен бу ерда анчадан бери турибман, бир соатлар олдин қисқичбақа кутилмаганда бир сакраб, уни ушлаб олди. Кальмар чарчаб қолганди, ортиқ кучи қолмаган бечоранинг. У қочмоқчи бўлди, аммо “овчи”га айнан шу керак эди. У қачондан бери ўз қурбонининг ҳар бир ҳаракатини кузатар ва мана бугун, ниҳоят, уни еб тугатди.

Фрэнк кўзларини катта очганча олдидаги даҳшатли манзарага қараб турарди. Эсиз, у айни шу дақиқани ўтказиб юборибди. Бир сониягина у қисқичбақага ем бўлган кальмарга ачиниб кетди. Кейин эса нигоҳини ғолибга қаратди ва бирдан фикри ўзгарди. “Худди шундай бўлиши керак эди, кальмарга эпчиллик етишмаётганди…” У кўз олдида бўлиб ўтган бу ҳодисани тушуниб етишга ҳаракат қилди. “Кальмар қисқичбақани ўлдира олмасди – унинг ҳеч қандай қуроли йўқ. Қисқичбақа ўлдира олиши мумкин эди – у жуда яхши қуролланган. Кальмарнинг ейдиган нарсаси йўқ эди, қисқичбақанинг олдида эса ўлжа – кальмар бор эди. Бу нимага олиб боради? Бошқа йўл йўқ, кальмарнинг пешонасига ўлим ёзилган, ўзга йўл бўлиши мумкин эмас!” – у уйига етиб келгунга қадар шундай хулосага келиб бўлганди.

Ушбу ҳодиса Фрэнкнинг ёдида ўчмас из қолдирди. У ўзини анчадан бери қийнаётган “Ҳаёт қандай қонуният асосига тузилган?”деган саволга умумий жавоб олганди. Ҳамма тирик жонзотлар ана шундай – бири иккинчисининг ҳисобига кун кечиради. Қисқичбақалар кальмарлар ва бошқа жонзотларни ейди. Қисқичбақаларни ким ейди? Албатта, одамлар. Ҳа, албатта, мана гап нимада! “Одамничи?..” шу заҳоти ўз-ўзидан сўради Фрэнк. Наҳотки одамлар ҳам бир-бирини еса? Йўқ, ёввойи ҳайвонлар одамларни ейиш орқали кун кўриши мумкин. Яна ҳиндулар ва одамхўрлар ҳам. Кўп одамлар денгиз тўфонлари ва бахтсиз ҳодисалар туфайли ҳалок бўлишади…

Одамлар бир-бирининг ҳисобига яшашига Фрэнкнинг ишончи комил эмасди, бироқ улар бир-бирларини ўлдиришларини яхши биларди. Урушларни қаранг, кўчадаги жанжаллар, босқинлар-чи? Фрэнк бир марта оломон босқинини ўз кўзи билан кўрганди. Бир куни мактабдан қайтаётганида, кўзи қонга тўлган тўда “Паблик лежер” газетаси таҳририятига бостириб кирган. Отаси бунга нима сабаб бўлганини болакайга кейинчалик тушунтириб берганди. Қуллар масаласида жанжал чиққан экан. Ҳа-ҳа, албатта! Баъзи одамлар бировлар ҳисобига кун кўради. Қуллар ҳам одам-ку?! Ана шу сабаб ўша пайтларда бундай қўзғалишлар бўлиб турарди. Бир тоифа одамлар бошқаларни – қора танлиларни ўлдиришарди.

Фрэнк ўзи қилган хулосаларидан хурсанд ҳолда уйга қайтди.

– Ойи!.. – остонадан кирар-кирмас бақирди у. – Ниҳоят қисқичбақа уни тугатди!

– Ким кимни тугатди? – ажабланиб сўради онаси. – Бор, қўлингни ювиб кел.

– Мен отам икковингизга айтиб берган қисқичбақани айтяпман. У кальмарни еб тугатди.

– Бечора!.. Бироқ бунинг нима қизиғи бор? Тезроқ қўлингни ювиб кел!

– Эҳ-ҳе! Бундай ҳодисани одам ҳар доим ҳам кўравермайди. Масалан, ўзим бундай воқеани биринчи марта кўришим.

Фрэнк ёнида сув солинган челак ва ярақлаган мис тоғора қўйилган водопровод колонкаси турган ҳовлига чиқди. Юз-қўлларини ювди.

– Дада, – кечки овқатдан сўнг отасига мурожаат қилди Фрэнк, – эсингиздами, сизга кальмар тўғрисида гапириб бергандим?

– Эсимда, хўш?

– У энди йўқ. Қисқичбақа уни еб тугатди.

– Шундай дегин-а!.. – бепарволик билан деди отаси, газетасини ўқишда давом этар экан.

Бироқ Фрэнк ўз кўзи билан кўрган, ҳаётида биринчи марта дуч келган бу воқеа ҳақида анча вақтгача ўйлаб юрди, чунки бу пайтга келиб, улғайгач ким бўлиши, ҳаёти қандай кечиши ҳақидаги саволлар уни қизиқтира бошлаганди. Пул санаётган отасини кузатиб ўтириб, у ҳаммасидан қизиғи банк иши деган қарорга келди. Отаси хизмат қиладиган банк жойлашган Учинчи кўча эса унга дунёдаги энг чиройли, энг ажойиб жойдек туюларди.

2

Фрэнк Алжернон Каупервуднинг болалиги оилавий хотиржамлик ва тўқчиликда ўтиб борарди. Улар ўн йил яшашган Батнвуд стритдаги ҳаёт ҳар қандай болакайга маъқул келган бўларди, албатта. Бу кўчада асосан қизил ғиштдан қурилган, пастгина оқ мармар зинали, эшик ва деразалари атрофига ҳам оқ мармардан безак қопланган икки қаватли уйлар бор эди. Кўча бўйлаб қатор дарахтлар зич экилган. Думалоқ йирик тошлар бир текис териб чиқилган йўл ёмғирдан кейин ялтираб очилиб турарди, доим зах бўладиган қизил ғиштли йўлкалардан эса салқин уфурарди. Ҳар бир уйнинг ортида дарахтлари бўлган ҳовлилар бор эди, чунки бу ердаги ер участкалари эни юз футга чўзилган бўлиб, уйларнинг ўзи эса йўлка томонга сурилган ва орқасида анчагина бўш ерлар бор эди.

Табиатан содда одамлар бўлган эр-хотин Каупервудлар болаларини хурсанд қилиш учун уларнинг кўнглига йўл топишни билардилар. Шунинг учун ҳам отаси Нью-Маркет стритдаги янги уйга кўчиб ўтишга қарор қилгунга қадар ҳар икки-уч йилда биттадан болага кўпайган бу оила ҳаёт қозонида қайнаётган кичкина дунёга ўхшарди. Ҳенри Уортингтон Каупервуднинг лавозими кўтарилганидан бери бошқалар билан алоқалари тобора кенгайиб бораётган ва шу кунга келиб, у анчагина кўзга кўринган одамга айланиб улгурганди. У ўз банкининг йирик омонатчилари билан таниш-билишчилик қилар, иш юзасидан бошқа банкларда ҳам бўлишига тўғри келгани учун Қўшма Штатлар банкида ҳам, Дрексель, Эдвард ва бошқа кўп банкларда ҳам Ҳенрини аллақачон “ўзларининг одами” деб ҳисоблашарди. Биржа маклерлари уни йирик молия ташкилоти вакили сифатида танир, ақлан ўта кучли деб билишмаса-да, у жуда ишончли ва ўша ишончни оқлай оладиган одам сифатида танилганди.

Ёш Каупервуд борган сари отасининг ишларига қизиқиб борарди. Шанба кунлари кўпинча унга банкка боришга рухсат беришар ва у маклерлик операциялари қандай олиб борилиши ва ҳар хил қоғозлар қандай чаққонлик билан айирбошланишини катта қизиқиш билан кузатиб ўтирарди. У қимматбаҳо қоғозларни қаердан олишади, мижозлар нима учун векселларнинг ҳисоб-китобида банкларга мурожаат қилишади, нега банк бундай ҳисобкитобларни қилади ва одамлар олган пулларини нима қилишади, деган саволларга жавоб топишни хоҳларди. Ўғли ишларига қизиқаётганидан хурсанд бўлган Ҳенри Каупервуд унга жараённи бажонидил тушунтириб берарди, шу сабаб Фрэнк жуда ёшлигидан – ўн-ўн беш ёшларидаёқ Американинг молия тизими тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўлиб, Штат банки нималиги, унинг Миллий банкдан фарқи қандай экани, маклерлар нима билан шуғулланиши, акциялар нималиги ва нега уларнинг курслари тебраниб туришига ақли етарди. У пул айирбошлаш воситаси эканини, ҳар қандай нарх (қиймат) биргина олтиннинг қийматидан келиб чиққан ҳолда ифодаланишини тушуниб етганди. Ҳиссиётлар ва ҳаётий нозик жиҳатлар шоир учун қанчалар табиий бўлса, туғма сармоядор бўлган ёш Фрэнк учун ҳам бу қийин санъат билан боғлиқ барча билимлар шу қадар табиий эди. Уни айирбошлаш воситаси бўлган олтин жуда ўзига тортарди. У табиатдан қандай олинишини отасидан билиб олган болакай тушида олтин конларининг эгаси бўлганини кўрар ва уйғонгач, туши ўнгига айланиб қолишини жуда хоҳларди. Фрэнкнинг акциялар ва облигацияларга бўлган қизиқиши ҳам бундан кам эмасди. У акцияларнинг улар бостирилган қоғозчалик қийматга эга бўлмаган ва яна бошқа турдаги, ўз номиналидан юқорироқ баҳоланадиган турлари ҳам борлигини билиб қолганди.

– Ўғлим, буни қарагин, – деди бир куни унга отаси, – бунақа қоғозларни бу яқин атрофда кўп кўрмайсан.

Гап Британиянинг Ост-Индия компанияси томонидан юз минг долларлик заёми учун қийматининг учдан икки қисми гаров сифатида қўйилган акциялар ҳақида кетаётганди. Бу акциялар нақд пул керак бўлган филадельфиялик магнатга тегишли эди. Ёш Каупервуд бир тўп қоғозга қизиқиш билан қараб қолди.

– Кўринишидан улар пул турадиганга ўхшамайди, – деди у.

– Улар ўз қийматидан тўрт баробар қиммат туради, – деди маъноли жилмайиб отаси.

Фрэнк уларни қайта кўздан кечирди.

– “Британиянинг Ост-Индия компанияси”, – овозини чиқариб ўқиди сўнг. – Ўн фунт. Эллик долларга яқин.

– Қирқ саккиз доллару ўттиз беш цент, – деди ота бепарвогина. – Ҳа-а, агар қўлимизда шунча боғлам бўлса, бу қадар қаттиқ ишлашимизга ҳожат қолмасди. Эътибор бергин, улар яп-янги, муомалада камдан-кам бўлади. Гаровга биринчи марта қўйилиши бўлса керак.

Ёш Каупервуд молия ишларининг шохобчалари кўплигидан ҳайратланиб, қоғозларни отасига қайтарди. Ост-Индия деганлари қандай компания бўлди экан? У нима билан шуғулланаркан? Отаси болакайга бу ҳақда батафсил тушунтириб берди.

Фрэнк уйда ҳам капитал жамғармалар ва таваккал қилинадиган молиявий операциялар тўғрисидаги суҳбатларни кўп эшитарди. Гўшт олди-сотдиси билан шуғулланадиган йирик олибсотар, бу ерда кредит олиш осон деган умидда яқинда Филадельфияга келган виржиниялик Стимбержер исмли киши ҳақидаги ҳикоя уни қизиқтириб қолди. Отасининг айтишича, Стимбержер Николас Бидл, Ларднер ва Қўшма Штатлар Банкининг бошқа корчалонларига алоқадор бўлиб, ҳатто уларнинг қайсидир бирлари билан жуда яқин ҳам экан. Хуллас, у ўша банкдан сўраган ҳамма нарсасини олишга қодир экан. У Виржиния, Оҳайо ва бошқа штатларда йирик мол олдисотдиси билан шуғулланар ва мамлакат шарқида гўшт савдосини деярли монополия қилиб олган экан. Жаноб Каупервуднинг айтишича, Стимбержер деганлари юзи чўчқага ўхшаб кетадиган, бақувват гавдали одам. У доим қундуздан тикилган учли телпак ва унинг баҳайбат гавдасида ҳилпираб турадиган кенг сюртук кийиб юраркан. Стимбержер гўшт нархини бир фунтини ўттиз цент қилиб кўтариб қўя олган ва бу майда савдогарлар ҳамда харидорларнинг ўртасида норозиликка сабаб бўлиб, ёмон ном қозонган. Филадельфия банкининг фонд бўлимига у одатига кўра, Қўшма Штатлар Банкининг минг, беш ва ўн минг долларлик векселларда босилган юз ёки икки юз минг долларлик йиллик облигацияларини олиб келарди. Уларни қийматидан ўн-ўн икки фоиз арзонроққа нақдлаштирар, Стимбержернинг ўзи эса Қўшма Штатлар Банкига улар учун бутун суммага тўрт ой муддатга вексель билан тўлов қиларди. Ўзига тўланиши керак бўлган пулни у Учинчи миллий банкнинг фонд бўлимидан Виржиния, Оҳайо ва Ғарбий Пенсильвания банкнотларида белгиланган қиймат бўйича пачкалаб оларди, чунки у ўз ҳисоб-китобларини асосан ана шу штатларда олиб борарди. Учинчи Миллий банк асосий келишувдан тўртдан беш фоизгача улуш олар ва яна ғарбий штатлардан ҳам ҳали қанча фойда келтирадиган ҳисоб фоиз ушлаб қоларди.

Катта Каупервуд ўз ҳикояларида кўпинча вашингтонлик машҳур журналист, АҚШнинг саҳна ортида катта роль ўйнаган, турли сирлар, айниқса, молиявий қонунчиликка тегишли сирларни билиб олишга уста бўлган Фрэнсис Ж. Гранднинг номини кўп тилга оларди. Президент ва Вазирлар кабинети ҳамда сенат ва вакиллар палатаси нинг ҳамма махфий ишлари бу одам учун худди очиқ китобга ўхшарди. Гранд ўз пайтида икки-учта маклерлик идоралари орқали Техаснинг қарз мажбуриятлари ва облигацияларининг йирик партияларини сотиб олганди. Ўз мустақиллиги учун Мексика билан уришаётган бу республика ўн-ўн беш миллионлик қатор заёмлар чиқарганди. Техасни АҚШ штатлари қаторига қўшиш кўзда тутилаётган ва шу сабаб республиканинг эски қарздорлигини ёпиш ҳисобига беш миллион долларни ассигнация қилиш тўғрисидаги қонун лойиҳаси қабул қилинди. Гранд қарздорлик мажбуриятларининг бир қисми тўлиқ, қолган қисми эса чегирма билан тўланишини биларди ва бундай комбинация ҳақида эшитиб қолиб бойлик орттириш мақсадида эски мажбуриятларни сотиб олмоқчи бўлганларни қўрқитиб қўйиш учун бир сессияда қонун лойиҳасининг муваффақиятсизликка учрагандек ўйин қилишга келишилганини ҳам англаганди. Гранд бу ҳақда Учинчи Миллий банкни огоҳлантириб қўйди ва ўз-ўзидан ғазначи Каупервуд ҳам бу гапдан хабар топди. У хотинига бу ҳақда айтиб бергач, хабар Фрэнкнинг қулоғига ҳам етиб келди. Болакай “Нега отам бундан фойдаланиб Техас республикасининг облигацияларини сотиб олмайди?” деб ҳайрон бўлди. Ахир Гранд ва яна учтўрт киши мана шу ишдан юз минглаб фойда қилишган, деб отасининг ўзи айтган эди-ку?.. Отаси буни ноқонуний деб ҳисоблайди деб ўйлаш мумкин, бироқ бу ерда ноқонуний ҳеч нарса йўқ-ку! Бу норасмий хабар учун у ўзини ўзи хурсанд қилса бўлмайдими?..

Нима бўлса-да, Фрэнк отасининг ҳаддан ташқари виждонли, эҳтиёткор эканини тушунди, аммо ўзи улғайиб, биржа аъзоси, банкир ва финансист бўлганида бундай имкониятдан, албатта, фойдаланишни ўйлаб қўйди.

Айни шу кунларда уларникига илгари ҳеч келмаган тоғаси – Каупервуд хонимнинг акаси Сенека Дэвис келиб қолди. Юзлари қирмизи бу одам бақувват ва оқ-сариқдан келган, кўзлари ҳаворанг, бўйи беш футу ўн дюйм бўлиб, ўзи дум-думалоқ, боши ялпоқ ва атрофини олтинранг жингалак сочлар ўраб турган тепакал киши эди. У ўша пайтдаги урфга кўра олифталарча гулли жилет, кулранг матодан тикилган узун сюртук ва бошига бойваччаларнинг ажралмас бош кийими – цилиндр қалпоқ кийиб олганди.

Фрэнк бу одамни бир кўришдаёқ ёқтириб қолди. Жаноб Дэвис плантатор бўлиб, Кубада унинг катта ранчоси бор экан. У болага оролдаги ҳаёт ҳақида, ранчосида бўлиб турадиган жанжаллар ва бошқа кўплаб қизиқ-қизиқ воқеаларни сўзлаб берди. Тоғаси бу ерга ўзи билан анчамунча қизиқ нарсаларнинг бутун бир коллекцияси, кўп пул ва бир нечта қулини ҳам олиб келганди. Қуллардан бири – баланд бўйли ва эти суягига ёпишган Мануэль жавдираганча адьютант ва қўриқчи сифатида доим хожасининг ёнида турарди.

Жаноб Дэвис плантациясидан шакар хом ашёсини экспорт қилар, уни Филадельфиянинг Жанубий бандаргоҳларига жўнатишарди. Тоға ўзининг содда ҳазилкашлиги билан Фрэнкни ром қилиб қўйган, бироқ унинг бу қилиқлари ўзига хос сокин ва хотиржам ушбу оилада сал ғалатироқ кўринаётганди.

Жаноб Дэвис уларникида кутилмаганда якшанба куни оқшомга яқин пайдо бўлиб, бутун оила аъзоларини ҳайратга солди.

– Бу нимаси, синглим? – Каупервуд хонимга кўзи тушар-тушмас бақирди у. – Бир грамм ҳам семирмабсан. Мен эса ҳурматли Ҳенрига турмушга чиқаётганингда акангга ўхшаб ўзингни қўйиб юборсанг керак деб ўйлагандим. Йўқ, буни қаранглар-а, Худо ҳакқи, беш фунт ҳам чиқмайди-я!

Шундай дея у Нэнси-Арабелланинг белидан қучоқлаб, оналарига бундай муомала қилишларига ўрганмаганлари учун унга ажабланганча қараб турган болалар ёнига олиб келди.

Ҳенри Каупервуд бой қариндоши уларникига келганидан жуда хурсанд эди: ўн беш йил бурун, у энди уйланган пайтда Сенека Дэвис унга эътибор ҳам қилмаганди.

– Бу кичкина шаҳарликларга қаранглар-а!.. – шовқин соларди Сенека Дэвис, – ҳаммасининг юзини бўр билан бўяб қўйганга ўхшайди. Улар бироз қуёшда қорайиш учун ранчомга боришлари керак экан. Мумдан ясалган қўғирчоқларга ўхшайди-я…

У беш ёшли Анна-Аделаиданинг юзидан чимдиб қўйди.

– Ҳенри, бу ерда ёмон жойлашмабсизлар, – деди сўнг ҳеч нарсаси билан ажралиб турмайдиган уч қаватли уйнинг меҳмонхонасини синчковлик билан кўздан кечираркан.

Умуман олганда, ўлчами йигирма футга йигирма тўрт бўлган, олча дарахтига ўхшаш панел билан ишлаб чиқилган ва Шератон услубидаги янги гарнитур қўйилган бу хона сал ғалатироқ бўлса-да, файзли эди. Ҳенри Каупервуд кассир лавозимига кўтарилганидан сўнг Европадан ўша пайтлар учун жуда катта ҳашамат бўлган фортепиано буюртириб келтирганди. Хонани безатиб турган яна бошқа нарсалар: газда ёнадиган қандил, тилла балиқлар солинган аквариум, бир нечта ғаройиб шаклдаги ялтиратилган чиғаноқлар ва қўлида саватда гул ушлаган мармар купидон33
  Қадимги Рим афсоналарида севги тангрисининг ҳайкалчаси. – Тарж. изоҳи.


[Закрыть] ҳам бор эди. Айни пайтда ёз фасли бўлиб, ланг очиқ деразалардан кўзни қувнатиб шохлари ғишт тўшалган йўлкаларга соя солиб турган дарахтлар кўриниб турарди. Жаноб Сенека шошилмай ҳовлига чиқди.

– Жуда файзли жой экан, – деди у шохлаб кетган қайрағоч дарахти тагида туриб, ҳовлини кўздан кечирар экан. – Тўр беланчакларингиз қаерда? Ёзда бу ерга тўр беланчак ўрнатмайсизларми? Сен-Педродаги айвонимда олтита-еттитаси бор.

– Бу ҳақда ўйлаб кўрмаган эканмиз, ахир атроф қўшнилар билан тўла. Бироқ биз ҳам cотиб олсак бўларкан, – деди миссис Каупервуд. – Мен эртагаёқ Ҳенридан бизга ҳам ўшанақа тўр беланчак олиб келишини сўрайман.

– Ўзим билан бир нечтасини олиб келганман. Меҳмонхонада, жомадонимда турибди. Кубада уларни қоравойларимнинг ўзи тўқишади. Эртага Мануэлдан биттасини сизларга бериб юбораман.

Жаноб Сенека токнинг баргидан узиб олди, Эдварднинг қулоғини тортиб қўйди, болаларнинг энг кичиги бўлган Жозефга ҳиндуларнинг узун сопли болтасимон қуролини ваъда қилиб, уйга қайтиб кирди.

– Менга мана бу болакай ёқяпти, – деди у бироз ўтиб қўлини Фрэнкнинг елкасига қўйганча. – Ҳенри, унинг тўлиқ исми нима?

– Фрэнк Алжернон.

– Ҳмм… Унга бошқачароқ, меникига ўхшаган исм қўйиш керак эди. Бу болакайда нимадир бор… Кубага, менинг олдимга борсанг, ўғлим, сени плантатор қиламан.

– Мен бунга қизиқмайман, – жавоб берди Каупервудларнинг катта ўғли.

– Жуда очиғини айтдинг-ку! Таклифимнинг нимаси ёмон?

– Ёмон эмас. Фақат бу ишни тушунмайман.

– Қандай ишни тушунасан?

Болакай айёрлик билан кулиб қўйди:

– Мен ҳозирча жуда кам нарса биламан.

– Хўп, майли, сени нима қизиқтиради?

– Пул қизиқтиради.

– Ҳали шунақами? Демак қондан ўтибди-да – отангнинг изидан кетибсан. Ёмон эмас. Катта одамлардек фикр юритяпти. Хўш, болакай, ҳали сен билан яна гаплашамиз. Нэнси, оилангда сармоядор етишяпти, шекилли. У ҳамма нарсага ҳақиқий ишбилармонлардек ёндашяпти.

Жаноб Сенека Фрэнкка янада диққат билан қаради. Бу бақувват болакайнинг куч-қувватга тўлалиги шубҳасиз, катта ва чарақлаб турган кулранг кўзларидан ақл ёғилар, бу ақлли нигоҳларда улкан сир яширингандек эди.

– Ғаройиб болакай, – куёвига қараб деди жаноб Сенека. – Менга унинг илдамлиги ёқяпти. Болаларингиз ажойиб экан.

Жаноб Каупервуд жилмайиб қўйди. Бу одамга Фрэнк ёқаётган бўлса, тоғаси бола учун кўп нарса қилиши мумкин. Масалан, вақти келганда ўз бойлигининг бир қисмини қолдириши эҳтимолдан холи эмас. Жаноб Дэвис бой ва бунинг устига бўйдоқ эди.

Сенека тоға ўзининг қора танли қўриқчиси Мануэль ҳамроҳлигида Каупервудларникига кўп келадиган бўлиб қолди. Бу қора танли хизматкор болаларни ҳайрон қолдириб, ҳам инглиз, ҳам испан тилида жуда яхши гапирарди. Фрэнк борган сари тоғасини қизиқтириб қўяётганди.

– Болакай катта бўлиб, ким бўлишга қарор қилганида, унинг оёққа туриб олиши учун ёрдам бераман, – деди бир куни жаноб Дэвис синглиси билан бўлган суҳбатда; Каупервуд хоним унга беҳад миннатдорлигини билдирди. Тоғаси Фрэнк билан мактабдаги машғулотлари ҳақида суҳбатлашиб, жиянини дарслар унча қизиқтирмаслигини пайқади.

Грамматика – бўлмағур нарса. Адабиёт – бемаънилик. Лотин тили – вақтни бекор ўтказиш. Тарихга чидаса бўлади.

– Менга ҳисоб дарси ва математика ёқади, – деди Фрэнк. – Тўғриси, мактабни ташлаб, ишлагим келяпти.

– Ҳали бунга вақтли, дўстим, – деди жаноб Сенека. – Ҳозир ёшинг нечада? Ўн тўртми?

– Ўн учдаман.

– Мана кўрдингми, ўн олтига кирмасдан мактабдан кетиб бўлмайди. Агар ўн етти-ўн саккизгача ўқилса, ундан ҳам яхши. Бу сенга зарар қилмайди. Кейин болаликни қайтариб бўлмайди, ўғлим.

– Бола бўлгим келмаяпти. Мен ишлашни хоҳлайман.

– Шошилма, ўғлим. Орқангга қарашга улгурмай, катта бўлиб қоласан. Сен банкир бўлмоқчисан, шекилли?

– Ҳа, тоға.

– Бўпти, вақти келганда, агар айниб қолмасанг, бошида сенга ёрдам бериб тураман. Фақат кўзингга қараб юр. Сенинг ўрнингда бўлсам, бир-икки йил нон-комиссион идорасида ишлаган бўлардим. У ерда тажриба йиғиш мумкин. Кейинчалик сенга керак бўладиган кўп нарсани билиб олардинг. Ҳозирча соғлиғингга қараб, дарсингни қил. Керак бўлганда, қаерда бўлсам ҳам, албатта, қидириб топгин. Мен хат ёзиб, ўзингни қандай тутиб юрганингни билиб тураман.

Жаноб Дэвис болакайга банкда ўзига ҳисоб рақами оча олиши учун ўн долларлик тилла танга берди. Бу ҳаракатчан, ўзига ишонган ва ҳали ҳаётида қийинчиликларга дуч келмаган ўсмир сабаб жаноб Дэвис бутун Каупервудлар оиласини ёқтириб қолгани ажабланарли ҳол эмасди.