Текст книги "Сармоядор"

4

Фрэнк Каупервуднинг ташқи кўриниши ўша пайтларда одамни ўзига тортадиган даражада жуда ёқимли эди. Табиат унга беш фут ва ўн дюйм келадиган барваста бўй ато этган, жингалак қуюқ сочлари тўқ каштан рангида бўлган йирик бошининг шакли жуда чиройли эди. Кўзларидан ақллилиги сезилиб турар, бироқ қарашлари сирли, нигоҳларидан ҳеч нарсани англаб бўлмасди. Фрэнк енгил, ишонч билан тез-тез қадам ташлаб юрарди. У ҳаёти давомида на бирор касаллик ва на қийинчиликдан азоб чекканди. Тўғри, атрофида ўзларидан ҳам бойроқ одамларни кўрарди, бироқ пайти келиб ўзи ҳам бойиб кетишига унинг ишончи комил эди. Оиласини ҳамма ҳурмат қилади, отаси яхши ишнинг эгаси. Фрэнк ҳеч қачон ҳеч кимдан қарз бўлмаганди. Фақат бир куни у банкка берган майда векселнинг муддатини ўтказиб юборганида, отаси уни шундай уришдики, бу воқеа бир умр эсидан чиқмайдиган бўлди.

– Мен оёқ ва қўлларим билан эмаклаб бўлса-да, векселим бўйича қарз тўланмаганини ошкор қилишларига йўл қўймаган бўлардим.

Шундан сўнг Фрэнк бундай гап-сўзларсиз ҳам тушуниш мумкин бўлган нарсани – кредитнинг аҳамиятини бир умрга эслаб қолди. Шу ҳодисадан сўнг унинг бепарволиги оқибатида бирорта ҳам банк векселининг муддати ўтиб кетмади.

Фрэнк “Уотермен энд Компани” савдо уйида шу пайтгача ишлаб келганларнинг ичида энг ишбилармони бўлиб чиқди. Аввалига уни яқинда ишдан ҳайдалган Томас Трикслернинг ўрнига бухгалтер ёрдамчиси қилиб қўйишди, бироқ икки ҳафта ўтиши биланоқ Жорж Уотермен:

– Каупервудни ҳисобчиликка ўтказсак-чи? – деб қолди. – У бизнинг Сэмпсон бир умр ўйланиб ўтирадиган ишини бир нафасда эпларкан.

– Яхши, Жорж, мен қарши эмасман, бироқ буни ҳаммага айтиб ўтирма. Каупервуд, назаримда, узоқ вақт ҳисобчи бўлиб қолмайди. Кўп ўтмай, кўрамиз, у баъзи ишларда менинг ўрнимни ҳам босиб кетиши мумкин.

“Уотермен энд Компани” савдо уйининг анчагина мураккаб бухгалтерияси Фрэнк учун болалар ўйинидек гап эди. У ҳисоб-китоб ишларини шу қадар осонлик билан тез ҳал қилардики, собиқ бошлиғи Сэмпсон ажабланганидан ёқа ушларди.

– Йўқ, бу болакай жуда эпчил экан, – деди у биринчи куннинг ўзидаёқ Фрэнкнинг ишлашини кузатиб бошқа хизматчига. – Қараб тур, у ҳали ёмон тушади. Мен бундайларни биламан. Қараб тур, ҳали маблағ ажратиш ва пул ўтказмалари пайти бошлансин…

Жаноб Сэмпсоннинг айтганларига қарши ўлароқ, Фрэнк чалкашиб кетмади. Бир ҳафта ҳам ўтмай, у Уотерменлар фирмасининг молиявий ҳолатини, агар фирма хўжайинларидан яхшироқ демаса, улардан камроқ билмасди. У ҳисоб варақаларини кимга юборишни, қайси ҳудудларда кўпроқ ишлар амалга ошишини, ким яхши ва ким ёмон мол олиб келишини яхши билиб олди. Бунга бир йил давомида нархларнинг тебраниб туриши гувоҳлик бериб турарди. У ўз тахминларини текшириб кўриш учун асосий бухгалтерия дафтарларидаги қатор эски ҳисобкитобларни қараб чиқди. Бухгалтерия уни фирма ҳаётини акс эттирувчи ёзув сифатидагина қизиқтирди, холос. Йигит бу ишда кўп қолиб кетмаслигини яхши биларди. У ёғини эса ҳаёт кўрсатади. Ҳозирча у нон-комиссион ишларни ипидан игнасигача ўрганиб чиққанди. У фирма хўжайинлари, тўғрироғи, уларнинг мижозлари – чунки фирма фақат даллоллик билан шуғулланарди, консигнацияга55
  Молларни воситачиларнинг омборлари орқали сотиш шакли.


[Закрыть] келиб тушадиган маҳсулотларнинг тезлик билан сотилмаётганидан, мол етказиб берувчилар, харидорлар ва бошқа комиссион фирмалар билан алоқалар яхши йўлга қўйилмаганидан жуда жиддий зарар кўришаётганини тушуниб етганди. Масалан, мижоз ўсиб бораётган эмас, балки бир маромда турган бозор нархини ҳисобга олиб, мева ёки сабзавотини юклайди. Бироқ бу нарсани бир пайтнинг ўзида ўнта одам қилса ёки бошқа даллолларнинг юклари тўхтаб қолса, нархлар шу заҳоти тушиб кетади. Юк айланмаси ҳеч қачон бирдек турмаган ва турмайди ҳам. Шу заҳотиёқ Фрэнк сайёр агент сифатида товарларнинг йирик партиясини сотиш билан шуғулланса, у фирмага кўпроқ фойда келтириши мумкинлигини англаб қолди. Бироқ вақти келмагунча бошлиқлар олдида бу масалани кўтармасликка аҳд қилди, чунки шу нарса яқин орада ўз-ўзидан ҳал бўлиб қолиши мумкин.

Ҳенри ва Жорж – иккала Уотерменлар – Фрэнк ҳисобкитоб ишларини соз олиб бораётганидан жуда шод эдилар. У ишхонада эканининг ўзиёқ ҳамма нарса жойидалигига ишонч туғдираётганди. Бироз вақт ўтиб Фрэнк “Жорж оға”нинг диққатини бир нечта ҳисоб варақаларга қаратди ва уларнинг баъзи бирларини баланслаштириш керак бўлса, бошқаларини бутунлай ёпишни тавсия қилиб, қарияни хурсанд қилди. Унинг қалбида бу йигитчанинг салоҳияти ишларини енгиллаштиришда ёрдам бериши мумкинлигига умид уйғонганди, айни пайтда эса Фрэнкка нисбатан ёқимли дўстона муносабат ҳисси ҳам ўсиб бораётганди.

“Ҳенри оға” эса йигитни ташқаридаги операцияларда синаб кўриш тарафдори эди. Фирманинг нақд захиралари доим ҳам буюртмачиларни қониқтира олмагани учун бошқа идора ёки биржаларга мурожаат қилишга тўғри келар ва бу ишни одатда фирма бошлиғи бажарарди. Бир куни эрталаб бозорда ун кўпайиб кетиб, дон етишмаётганидан хабар берувчи юкхатлар келди. Фрэнк буни биринчи бўлиб кўрганди, катта Уотермен уни ўз хонасига чақириб, деди:

– Фрэнк, сиздан бу вазиятдан қандай чиқиб кетишни ўйлаб кўришингизни илтимос қиламан. Эртага бизда ун тиқилиб кетади. Биз эса туриб қолган мол учун ҳақ тўлай олмаймиз, мавжуд буюртмалар эса кам. Бизда дон етишмаяпти. Балки, сиз ортиқча унни бирорта маклерга ўтказиб, буюртмаларни ёпиш учун етарлича дон топа оларсиз?

– Ҳаракат қилиб кўраман, – жавоб берди Каупервуд.

Фрэнк бухгалтерлик китобларидан ҳар хил комиссион идораларнинг манзилини биларди. Ва яна маҳаллий товар биржасида нималар борлигини ва шу тармоқда ишлайдиган даллоллар нима таклиф қилишлари мумкинлигини ҳам яхши чамаларди. Юзага келган тирбандликни бартараф қилиш вазифаси унга ёқиб тушди. Тоза ҳавода ва бу бинодан нариги бинога юришдан у завқланаётганди. Идорада ўтириб олиб перони қитирлатганча китоблар устида бош кўтармай ишлашга у қарши бўлган. Кейинчалик ўзи айтганидек, унинг идораси – унинг боши эди. Айни дамда у йирик олиб сотарларнинг олдига бориб, уннинг бозордаги нархини билишга, агар тахмин қилинганидек ортиқча товари бўлмаса, ортиқча унини ўзи кутган нархда таклиф қилиб кўришга ошиқарди. Олти юз баррел олий нав унни қирқ саккиз соатда етказиб бериш шарти билан дарҳол сотиб олувчи бормикин? У бир бочка учун тўққиз доллар нарх таклиф қилиши мумкин эди. Аммо харидор чиқмади. Шунда Фрэнк товарни майда партиялар билан таклиф қила бошлади ва бу фикри фойда берди. Бирор соат ўтгач, атиги икки юз бочкагина ун қолган бўлиб, Фрэнк уларни Жендермен исмли, аслида уларнинг фирмаси билан борди-келди қилмайдиган таниқли ишбилармонга таклиф қилиш учун кетиб борарди. Кулранг сочлари жингалак, чўзинчоқ юзи чечак излари билан тўла, қовоқлари остида кичкина кўзлари айёрлик билан ялтираб турган, йирик гавдали Жендермен Фрэнкка қизиқиш билан тикилиб қолди.

– Йигитча, фамилиянгиз нима? – ёғоч креслосига суянаркан, сўради у.

– Каупервуд.

– Демак, Уотерменларнинг фирмасида ишлайсизми? Ўзингизни кўрсатмоқчи бўлиб олдимга келдингизми?

Бу гапга жавобан Каупервуд жилмайиб қўйди.

– Майли, мен унингизни оламан. Керак бўлиб қолади. Ҳисоб варақаси ёзиб беринг.

Каупервуд кетишга шошилди. У Жендерменникидан тўғри Уолнат стритдаги ўз фирмаси билан ҳамкор маклерлик конторасига бориб, биржадан ўзига керак бўладиганча донни бозор нархида сотиб олишни буюрди ва ўз ишхонасига қайтиб борди.

– Вазифани жуда тез бажарибсиз, – деди унинг ҳисоботини тинглаган Ҳенри Уотермен. – Икки юз бочкани қария Жендерменга сотдингизми? Жуда яхши, жуда яхши. У бизнинг мижоз эмас, шекилли?

– Йўқ, сэр.

– Шундай ишларни бажара олар экансиз, бу ерда кўп қолиб кетмайсиз…

Тез орада Фрэнкни кўплаб маклерларнинг конторалари ва биржада танийдиган бўлишди. У ўз хўжайинлари учун маҳсулотлар қолдиқларини, тасодифан чиқиб қолган керакли моллар партияларини сотиб олар, янги мижозлар топар, ортиқча молларни кутилмаганда чиқиб қолган харидорларга майда партиялар билан ўтказиб, йўқ қиларди. “Уотермен энд Компани” савдо уйининг эски ўзанида янги булоқ отилиб чиққанди. Энди мижозларга жуда яхши хизмат кўрсатилаётган, Жорж савдони жонлантириш учун Фрэнкни қишлоқларга юборишни талаб қилар, йигитча энди тез-тез шаҳардан ташқарига қатнарди.

Рождество байрамидан сал олдин Ҳенри Уотермен акасига:

– Каупервудга байрамга яхши бир совға қилиш керак, – деди. – Ахир у маош олмайди-ку. Нима дейсан, беш юз доллар етармикин?

– Ҳозирги пайтга нисбатан бу жуда катта пул, аммо у шунга лойиқ хизмат қилди. Шубҳасиз, бу йигит умидимизни ортиғи билан оқлади. У худди фақат шу иш учун яратилганга ўхшайди.

– Унинг ўзи бу ҳақда нима деяпти? У хурсандми, эшитмадингми?

– Менимча, унинг ўзи жуда хурсанд. Ўзинг ҳам уни мендан кам кўрмаяпсан. Демак, келишдик – беш юз доллар берамиз. Вақти келиб уни ишимизга шерик қилиб олсак бўлади. Унинг ҳақиқий тижоратчилик қобилияти бор. Бу пул ҳақида буйруқ чиқариб, иккаламизнинг номимиздан унга яхши гап айтиб қўй.

Фрэнк рождество байрами олдидан барча ишларини тартибга солиб кетиш учун қоғозларини кўриб ўтирганида, Жорж Уотермен унинг столи олдига яқинлашди.

– Ҳали ҳам ишлаб ўтирибсизми? – сўради у кўзни оладиган газчироқ олдида тўхтаб. Ташқарида қоронғи тушган, ойналарга қиров қўнганди.

– Шунчаки, уйга кетиш олдидан баъзи нарсаларни кўздан кечириб чиқаётгандим, – жилмайиб жавоб берди Каупервуд.

– Шу ярим йил ичида қандай ишлаганингиздан жуда хурсандмиз. Сизга қайсидир йўл билан ўз миннатдорлигимизни изҳор қилишимиз керак. Биз мукофот сифатида беш юз доллар беришга қарор қилдик. Келаси йилдан эса сизга ҳафтасига ўттиз доллардан доимий маош ажратамиз.

– Жуда миннатдорман, – севиниб жавоб берди Фрэнк. – Бундай маошга умид ҳам қилмаётгандим. Бу кутганимдан ҳам ортиқ. Ахир кўп нарсани сизларда ишлаб юриб ўргандим.

– О, буни эслатишга ҳожат йўқ. Сиз бу пулга муносибсиз ва бу ерда истаганингизча қолишингиз мумкин. Биз ёнимизда эканлигингиздан доим хурсанд бўламиз!

Каупервуд одатдагидек самимийлик билан чин дилдан жилмайди. Ўзининг хизматлари тан олиниши унга жуда ёқиб кетганди. Қувноқ, доим жилмайиб турадиган, инглиз мовутидан яхши тикилган костюм кийган бу йигитга қараш ёқимли эди.

Кечқурун уйига қайтаётиб, Фрэнк ўзи ишлаётган бу жойнинг қандайлиги ҳақида ўйлаб кетди. Олган мукофоти ва ваъда қилинган маошга қарамай, у ишида кўп қолмоқчи эмасди. Ака-ука Уотерменлар ундан миннатдор эдилар – бунинг нимаси ажабланарли? У ҳаракатчан хизматчи эди ва буни ўзи ҳам яхши биларди. Ўзини майда хизматчилар қаторида кўриш унинг хаёлига ҳам келмасди, аксинча, вақти келганида бу одамлар унга ишлашади. Унинг ҳаётга нисбатан бу қарашларида на ғазаб, на омадсизликка учрашдан қўрқув бор эди. У ўз хўжайинларига ишбилармонларнинг маълум бир вакиллари сифатида қарарди. У худди катталар боласининг камчиликларини кўргандек, хўжайинларининг нозик томонларини ҳам, нуқсонларини ҳам яққол кўриб турарди.

Тушликдан сўнг дўсти Маржори Стэффорднинг олдига боришга ҳозирланаркан, йигит отасига мукофот пули ва ваъда қилинаётган маош ҳақида айтди.

– Қойил! – хурсанд бўлиб кетди катта Каупервуд. – Сен кутганимдан ҳам ортиқ даражага эришяпсан. У ерда ишлашда давом этмоқчимисан?

– Йўқ, узоқ қолмайман. Келаси йили у ердан кетаман.

– Нега?

– Мени бу иш жуда қизиқтирмаяпти. Ёмон иш эмас, лекин мен кучимни фонд биржасида синаб кўрмоқчиман. Шу менга қизиқроқ.

– Хўжайинларингни бу ҳақда олдиндан огоҳлантириб қўймаслик адолатдан эмас, деб ҳисобламайсанми?

– Асло. Мен уларга барибир керакман, – кўзгу олдида турганча бўйинбоғини тақиб, сюртугини тўғрилар экан, жавоб берди Фрэнк.

– Бу ҳақда онангга айтдингми?

– Йўқ, ҳали. Ҳозир бориб айтаман.

Йигит онаси ўтирган хонага кириб, унинг нозик елкаларидан қучди:

– Ойижон, топинг-чи, сизга нима демоқчиман.

– Хўш, нима экан, – деди аёл ўғлининг кўзларига меҳр билан қараб.

– Бугун беш юз доллар мукофот пули олдим, келаси йилдан эса менга ҳафтасига ўттиз доллар маош белгилашди. Рождествога сизга нима совға қилай?

– Наҳотки? Жуда зўр-ку, ўғлим! Беҳад хурсандман! У ерда сени яхши кўришса керак-а?! Кап-катта йигит бўлиб қолганингни қара!..

– Хўш, рождествога нима совға қилай?

– Ҳеч нарса. Менга ҳеч нарса керак эмас. Сиз, азиз болаларим борлигининг ўзи етади.

Фрэнк жилмайди:

– Майли, сизнингча бўла қолсин: ҳеч нарса бўлмаса, ҳеч нарса.

Бироқ онаси ўғли унга, албатта, нимадир олишини биларди. Чиқиб кета туриб Фрэнк бир дақиқа эшик олдида ушланиб, синглисини қучоқлаб қўйди, онасига кеч қайтишини айтиб, огоҳлантирди ва Маржорининг олдига шошди, чунки уни театрга олиб боришга ваъда берганди.

– Сенга рождествога қандай совға қилсам экан, Маржи? – нимқоронғи йўлакда қиздан бўса олар экан, сўради йигит. – Бугун беш юз доллар мукофот олдим.

Эндигина ўн бешга кирган беғубор қиз на айёрликни, на тамагирликни биларди.

– Вой, бу нима деганинг, менга ҳеч нарса керак эмас…

– Ҳеч нима керак эмасми? – такрорлади йигит ва қизни белидан қучаркан, лабидан бўса олди. Оҳ, бу дунёда ўзингга йўл очиш, ҳаётдаги ҳамма нарсадан завқланиш қандай яхши!

5

Кегалнасиид айнилсўннигн голоткит яборйьўотйиибд, аФ–р эўннк снаокнк-икзогмаитсўсилон иши унга тўғри келмаслигига (Уотерменлар компаниясидаги ҳолатдан келиб чиқиб) тўлиқ ишонч ҳосил қилиб, бу фирмадан кетишга ва “Тай энд Компани” банкирлик конторасига ишга киришга қарор қилди. У жаноб Тай билан “Уотермен энд Компани”нинг ташқи савдо-сотиқ ишлари бўйича агенти сифатида танишган ва Тай шу заҳотиёқ бу йигитга қизиқиб қолганди.

“Хўжайинларингизнинг иши қандай кетяпти?” – баъзан кўнгилчанлик билан сўраб қоларди у. Ёки “Қалай, вексель портфелингиз катталашяптими?” – дерди қизиқиб.

Мамлакат бошидан оғир кунларни кечирарди, қимматбаҳо қоғозларнинг кўплаб чиқарилиши, қулдорликка қарши тарғибот ва бошқа нарсалар туфайли одамлар келажакдан хавотирда эдилар. Тайнинг наздида – сабабини ўзи ҳам тушунтириб бера олмасди – бу йигит билан шу кунги муҳим масалалар тўғрисида гаплашса бўладиганга ўхшаб туюларди: бу нарсаларни тушуниш учун йигит етарли даражада улғаймаган, бироқ унинг ақли ҳар балога етади.

– Миннатдорман, жаноб Тай, ишларимиз ёмон эмас, – деб жавоб берарди одатда ёш Каупервуд.

– Мана кўрасиз, – деди бир куни Тай йигитга, – агар қулдорликка қарши тарғибот тўхтайвермаса, биз ҳали тоза ёмон кунларни бошдан кечирамиз.

Айни шу пайтда штатда келгинди бир кубаликка тегишли қулни эгасидан тортиб олиб, озод қилиб юбо ришганди, чунки Пенсильваниянинг қонунлари бўйича штат ҳудудида бўлган ҳар бир қора танли, ҳатто бу ердан ўтиб кетаётган бўлса ҳам, озод бўларди. Бу воқеа халқ орасида анча шов-шувга сабаб бўлди, бир нечта одам қамалди, газеталар шовқин-сурон солди.

– Жануб одамлари бундай нарсаларга чидаб ўтиришига ҳеч қачон ишонмайман. Бу воқеа бизнинг ишларимизни ҳам чалкаштириб юборади ва, айтиш мумкинки, бошқа тармоқларда ҳам шундай бўлади. Гапимни эслаб қолинг: биз жанубий штатларнинг ажралиб чиқишига олиб келамиз, – жаноб Тай бу гапни сезилар-сезилмас ирландча талаффуз билан айтди.

– Ҳа, шунга қараб кетяпти, – хотиржам жавоб берди Каупервуд. – Ва ҳеч нарса қилиб ҳам бўлмайди. Қора танлилар албатта, бу ҳаяжонланишларга арзимайди, бироқ уларнинг фойдаларига тарғибот ишлари давом этаверади. Ҳиссиётга бой инсонлар яна нима қилсин? Бу Жануб билан савдо ишларимизга жуда кучли зарар келтиради.

– Мен ҳам шундай деб ўйлайман, ҳамма шунақа деяпти ўзи.

Ёш Каупервуд кетгандан сўнг ҳам жаноб Тай бошқа мижозга қарар экан, ўзини молия ишларидаги чуқур билими билан қойил қолдирган йигитни тез-тез эсга олиб турарди.

“Агар у иш жойини ўзгартиришни ўйлаб қолса, мен билан ишлашни таклиф қиламан”, – дея аҳд қилди у ва бир куни яна Фрэнкни учратганида: “Ўз кучингизни биржада синаб кўришни хоҳламайсизми? Менга ёш ходим керак, ишчиларимдан бири бўшаб кетяпти”, – деди.

– Бажонидил, – мамнунлик билан жилмайиб жавоб берди Каупервуд. – Ўзим ҳам сиз билан қачондир шу ҳақда гаплашмоқчи эдим.

– Бўпти, агар менга ўтишга қарор қилсангиз, ўша жой сизники. Қачон хоҳласангиз, иш бошлашингиз мумкин.

– Хўжайинларимни олдиндан огоҳлантириб қўйишим керак, – деди Фрэнк. – Икки ҳафтача кутиб тура оласизми?

– Албатта. Шошиладиган ери йўқ. Ишларингизни жой-жойига қўйиб олинг. Мен ҳам Уотерменларни қийин аҳволга солиб қўймоқчи эмасман.

Фрэнк фақат икки ҳафта ўтибгина ака-ука Уотерменларнинг компанияси билан хайрлашди. Олдида очилаётган истиқбол уни қизиқтираётган, бироқ маст қилмаётганди. Фрэнкнинг аризасини кўриб, жаноб Жорж Уотерменнинг кайфияти жуда бузилиб кетди, жаноб Ҳенри эса бу сотқинликдан бутунлай ўзини йўқотиб қўйди.

– Мен бу ер сизга ёқяпти деб ўйлагандим, – Каупервуд унга ўз қарорини айтганда хитоб қилди у. – Балки, сизни маошингиз қониқтирмаётгандир?

– Йўқ, жаноб Уотермен, мен шунчаки биржа иши билан шуғулланмоқчиман.

– Шундай денг. Афсус… Агар ишимиз қизиқишларингизга тўғри келмаса, сизни йўлингиздан қайтармоқчи эмасман. Ўзингиз биласиз. Лекин бир қанча вақтдан сўнг Жорж билан сизни ўзимизга шерик қилиб олишни таклиф қилмоқчи бўлаётгандик. Сиз эса кутилмаганда бундай деб ўтирибсиз. Жин урсин, ахир бизнинг ишимизда яхши пул қилиш мумкин.

– Биламан, тўғри, – жилмайиб жавоб берди Каупервуд, – бироқ бу иш менга ёқмаяпти. Менинг бошқа режаларим бор. Ўзимни нон-комиссион ишига бағишламоқчи эмасман.

Ўзи муваффақиятга эришган иш нима учун Фрэнкни қизиқтирмаслигини жаноб Уотермен ҳеч тушуна олмаётганди. Бунинг устига, у Фрэнкнинг кетиши ишларига зарар келтиришидан ҳам хавфсираётганди.

Каупервуд тез орада янги иши унга кўпроқ ёқаётганига амин бўлди – у ҳам енгил, ҳам фойдалироқ эди. Биринчидан, “Тай энд Компани” фирмаси ўша пайтларда ва яна кўп йиллар ўтиб ҳам маҳаллий молия дунёсининг маркази бўлган Учинчи кўчадаги олтмиш олтинчи уйда, тошдан қурилган чиройли яшил-кулранг бинода жойлашганди. Унинг ёнгинасида нафақат Америкада, балки ундан ташқарида ҳам машҳур бўлган “Дрексель энд Компани”, Учинчи Миллий банк, Биринчи миллий банк ва фонд биржаси ҳамда бошқа ана шу турдаги ташкилотлар жойлашган. Яна шу атрофда йигирмага яқин майдароқ банк ва бошқа биржа конторалари ҳам бор эди.

Фирманинг боши ва мияси бўлган Эдвард Тай асли бостонлик бўлиб, бу эскиликка ёпишиб олган шаҳарда ишлари юришиб бойиб кетган ирландиялик муҳожирнинг ўғли эди. Жаноб Тайни Филадельфияга тортган нарса бу ерда чайқовчилик қилишга кенг имкониятлар борлиги эди. “Бу ер қулоғи динг одам учун энг тўғри келадиган жой”, – дерди у енгил ирландча акцент билан дўстларига. Ўзини эса худди шундай уддабурон одам деб ҳисобларди. У тўлароқ, ўрта бўйли эркак бўлиб, сочлари эрта оқарганди. Тай табиатан қувноқ ва кўнгилчан, айни пайтда эса ўзига ишонган ва мағрур инсон эди. Юқори лаби устида калта қилиб кесилган оқ мўйлови тиккайиб турарди.

– Бу пенсильванияликлар билан фақат муаммо бўлади, – кўчиб келганидан сўнг сал ўтиб шикоят қилди у. – Ҳеч қачон нақд тўлашмайди, нуқул вексель тиқиштиришади.

У пайтларда Пенсильванияда ва ўз-ўзидан Филадельфияда ҳам штат бой эканига қарамай, кредитнинг нархи жуда паст эди.

– Агар иш урушгача борадиган бўлса, – деди жаноб Тай, – у ҳолда бутун пенсильванияликлар тушлик овқат ҳақини ҳам векселда тўлай бошлашади. Агар икки аср яшаганимда, Пенсильвания векселлари ва мажбуриятларини сотиб олиб, бойиб кетган бўлардим. Тўғри, улар қачондир келиб бойиб кетишади, бироқ бу шунчалик секинлик билан бўляпти! Улар қарзларининг ҳеч бўлмаганда фоизини тўлагунларича мен бечора қабрда ётган бўламан!

Жаноб Тай янглишмаётганди. Штат ва шаҳарнинг молиявий ҳолати ўта аянчли аҳволга тушганди. Штат ҳам, шаҳар ҳам етарли даражада бой эди, бироқ истаган одам давлат ғазнасини хоҳлаганча талон-торож қилар, штатдаги ҳар бир янгилик учун янгидан-янги облигациялар босиб чиқариш талаб қилинарди. “Мажбуриятлар” дея аталаётган бу облигацияларнинг йилига олти фоиз кафолати бор эди, бироқ фоизларни тўлаш керак бўлганда шаҳар ёки штат ғазначиси кўрсатилган сана билан муҳр босар ва “мажбурият” бўйича фоизлар шу кундан бошлаб фақат номиналга эмас, йиғилиб қолган фоизларга ҳам қўшиб ҳисобланарди. Бошқача қилиб айтганда, бу аста-секин фоизларнинг тўпланиб қолиши эди. Нақд пулга муҳтож бўлганлар учун бундан ҳеч қандай фойда йўқ, чунки банклар бундай “мажбуриятлар”ни гаровга олиб, уларнинг курс қиймати бўйича етмиш фоизидан кўпини бермасди, сотилиши эса номиналига кўра эмас, қийматидан арзонроққа – юзи тўқсондан сотиларди.

Албатта, келажакни ҳисобга олиб, уларни сотиб олиш мумкин эди, бироқ буни жуда узоқ кутишга тўғри келарди. Бу мажбуриятларни бутунлай сотиб олиш эса яна турлича қинғир-қийшиқ йўллар билан амалга ошириларди. Қайсидир мажбуриятлар “яхши танишлар” қўлида эканини билган ғазначи мана шундай рақамларга (яъни айнан унинг ўзига маълум бўлган рақамлар) тўланади, деб эълон берарди.

Бунинг устига, яна айни пайтда Қўшма Штатларнинг пул тизими бутунлай алғов-далғовликдан тартиб деганга ўхшаш ҳолат томон яқинлашаётганди.

Николас Бидл томонидан асос солинган Қўшма Штатлар банки 1841 йилда бутунлай ёпилди. 1846 йилда Қўшма Штатлар Молия вазирлиги ўзининг ғазначилик тизимини ташкил қилди. Бироқ қалбаки банклар шунчалик кўпайиб кетган эдики, унча катта бўлмаган саррофлик идорасининг эгаси ҳам корхоналарнинг тўлашга қодир ёки қодир эмаслиги бўйича тайёр қўлланмага айланиб қолганди. Тўғри, телеграф нафақат Нью-Йорк, Бостон ва Филадельфия ўртасидаги биржа айланмасини, балки ҳатто маҳаллий биржа маклери ва фонд биржаси ўртасидаги алоқаларни ҳам енгиллаштиргани сабаб, шароит астасекин яхшилана бошлаганди. Бошқача айтганда, қисқа масофада ҳаракат қилувчи шахсий телеграф линиялари урф бўла бошади. Ўзаро ахборот алмашинуви тез ривожланиб, ҳаёт кундан-кунга мураккаблашиб борарди.

Темир йўллар энди жанубга, шарққа, шимолу ғарбга қараб чўзилди. Бироқ ҳали курсларнинг автоматик рўйхатга олиниши, телефон йўқ эди; Нью-Йоркда эндигина ҳисоб-китоб палатасини ўйлаб чиқишган бўлса, Филадельфияда буни кўпчилик эшитмаганди ҳам. Банк ҳисоб китобчалари ҳисобини мувозанатлаштириш, векселларни алмаштириш ва ҳафтада бир марта банкка – у пайтларда ягона давлат валютаси бўлмагани учун қарздорлик бўйича охирги ҳисоб-китоб сифатида олтин тангани ўтказиш каби ишларни банклар билан биржа идоралари ўртасида қатнайдиган югурдаклар бажарарди.

Биржада бонг овози бугунги биржа битимлари тугаганини эълон қилганда, зал ўртасида худди Лондондаги каби “ҳисоб-китобчи клерклар” деб аталувчи ёш йигитлар доира бўлиб тўпланишарди; улар турли-туман олдисотдини солиштириб, хулоса қилишар ва улардан фирмалар ўртасида қайта тузилган битимлар натижасида ўзаро ёпилган қарзларни ҳисобдан чиқаришарди.

Бу йигитлар ўз ҳисоб-китоб дафтарларига қараб, кунбўйи амалга оширилган олди-сотдини қичқириб айтишарди: “Делавэр ва Мериленд” “Бомонт” компаниясига сотди, “Делавэр ва Мериленд” “Тай” компаниясига сотди” ва ҳоказо. Ишнинг бу усулда олиб борилиши фирмалар бухгалтериясини осонлаштирар, савдо-сотиқни тезлаштириб, жонлантирарди. Фонд биржасидаги жой икки минг доллар турарди. Яқиндагина биржа қўмитаси томонидан киритилган қоидага биноан олди-сотди ишлари эрталабки соат ўндан тушки соат учгача амалга ошириларди (илгари бу ишлар анчагина вақт олиб, саҳардан ярим тунгача давом этарди). Шу қўмитанинг ўзи аввалги ставкалар ўрнига яна маклерлар томонидан кўрсатиладиган хизматлар учун аниқ ҳақ белгилаганди. Бу қоидани бузганлар қаттиқ жазога тортиларди. Бошқачасига айтганда, биржа мустаҳкамланиши учун ҳамма нарса қилинаётган бўлиб, Эдвард Тай ҳам бошқа маклерлар каби келажакка катта умид билан қараётганди.