Текст книги "Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2"

– Алладан курык, Илбарыс туган. Ни сөйлисең?! – Аслан күзләрен түшәмдәге сурәтләргә текәп чукынып алды.

Алар янына белекче карт килде.

– Александр, – диде ул грекчалап. – Александр, менә бу китапны бишенче киштәгә илтеп куй әле.

Аслан карусыз гына китапны киштәгә илтеп куйды.

– Аслан туган, ничек ул сиңа боера? Илханмы син?!

– Христиан динен кабул иткән һәммә зат изге китапны кулына алуга горурланырга тиеш, Илбарыс туган. Мин…

Буйтур түзмәде, Асланны кочагына алды, күзенә яшь йөгерүен яшермичә кычкырып җибәрде:

– Аслан, Аслан, нишләттеләр сине, нишләттеләр?..

– Җитте, – диде моңа кадәр дәшми торган карт белекче. – Җитте, Александр. Варварга китәргә вакыт.

Буйтур акрын гына аңа таба борылды һәм шундый иттереп сакаллыга карады, теге, корт чаккандай, читкә тайпылып куйды, әмма урынында калды.

– Әй син, карт коткычы, варвар түгел мин! Бөек Болгарның Кубрат хан илчесе. Ә бу углан – Болгар халкының илханы. Ишетәсеңме, сорыкорт, илханы!

Илбарыс, кызарынып, теш арасыннан ыслап әйтүгә, кара киемле белекче башына чикмән башлыгын ташлады һәм күзләрен түшәмгә төбәп чукынып алды. Аннары:

– Еретик, – диде. – Мондыйларны Византиядә утта яндыралар.

– Утта яндыралар. Мин монда олуг вазифа белән килдем. Илче булып килдем. Ишетәсеңме, Бөек Болгар иленнән илче булып. Их, очратасы иде сине киң далада, күрсәтер идем мин сиңа варварны.

– Кызма, тыел, буйтур! – Аслан аны тынычландырырга теләде. – Ул әйбәт кеше, орышма аны, Ходай каргар үзеңне. Кызган аны, аның дине-өне башка.

– Орып атам мин аның денен. Күктә – Тәңре, ә аның дене миңа…

Аслан кинәт Илбарыс алдына тезләнде.

– Әйтмә алай, Илбарыс туганым!

Илбарыс аны күтәреп аягына бастырды. Юашланып калган Асланның күзләрендә яшь елтырый иде.

– Аслан илхан, синең монда китүеңә атаң гаеплеме?

– Әйтмә атама сүз, буйтур… Анамны сагынам, апам Чәчкәне, даламны…

– Мин сине императордан сорап алып китәм, Аслан. Ул сине җибәрер. Бүген үк, хәзер үк…

Аслан куркынып артка чикте, калтыранган кулы белән чукынып алды.

– Аллаһы Тәгаләдән өстен булып булмый, буйтур, сорама, мин үзем теләмим…

– Үзең теләмисең?! Теләрсең… Мин болай итәм: башта мин синең муеныңа таккан тавык тәпиеңне өзеп ташлыйм.

Бу юлы Аслан тәпен-төпен артка чикте, шуны гына көткән сыман, кара чикмән алар арасына басты.

Кай тарафтандыр Агасике килеп чыкты, кара чикмәнгә баш иде, картның учына бер алтын салды.

– Кичер аны, Август, зинһар, кичер. Хода хакы өчен кичер. Аның дине-өне башка…

Кара чикмән учына салган алтынны кысты, борылып китеп барды, ул үзе белән юл өстендә басып торган Асланны да җиңеннән эләктереп алды:

– Нигә аңа тик торганда алтын бирдең, Агасике?

– Христиан булган һәр кеше чиркәүгә сәдака бирә, буйтур.

– Мин чиркәүдәмени?

– Син изге София чиркәвенең китапханәсендә, буйтур.

– Синдә алтын шулай күпмени, Агасике?

– Юу-ук, буйтур, бик аз. Алтыным күп булса икән минем!

– Алтының аз булгач, нигә, – буйтур Аслан белән белекче киткән якка ымлады, – алтын бирдең?

Агасике дәшмәде, иңбашын гына сикертеп куйды. Аннары, буйтурны култыклап, изге йорттан алып чыкты. Бары тик корабка җитәрәк кенә ул:

– Сәдака бирү гадәткә кергән бездә, Алла кабул итсен, – диде. Буйтур дәшмәгәч өстәде: – Сездә болгарлар әнә кешеләрне бөтен корал-җиһазлары белән күмәләр. Ул байлык җир астында чери. Мин биргән алтын кешегә исән чакта ук игелек китерә. Без икебез ике аллага хезмәт итәбез, буйтур. Алтын ул – исән кешегә байлык, мул тормыш, иминлек. Базилевс тынычлыкны күп вакытта алтынга сатып ала.

– Минем йомышым башкарсаң, Агасике, мин сиңа күп итеп алтын бирер идем.

Кораб туктаган порт капкасына җиттеләр, ике якта да сәдакага, хәергә сузылган куллар.

– Ни сорыйлар алар, Агасике?

– Хәер сорыйлар, буйтур.

– Ни ул хәер сорашу?

– Хәер сорашу ачлык галәмәте, буйтур.

– Моңа кем гаепле соң? Изге Христосмы? Тәңрегә табынган кеше хәер сорашуның ни икәнен белми.

Агасике як-ягына каранып алды:

– Әйтмә алай, буйтур. Патшакаладагы хәерченең дә император шымчысы булуы бар.

Буйтурның: «Кубрат хан да кимен куймый», – дип әйтәсе килгән иде, әмма дәшмәде, чит илдә үз ханын, җитмәсә, атасы кебек күргән олуг ханны хурлыйсы килмәде.

– Агасике, син минем йомышымны үтәсәң, мин сиңа үз гомереңә җитәрлек алтын бирер идем, – дип кабатлады баягы сүзен буйтур.

Агасике янә як-ягына каранып алды.

Алар корабка таба баралар, бертуктаусыз очрап торган сарай алыплары Агасике белән баш кагып исәнләшеп калалар иде. Диңгез буендагы балыкчылар казан асканнар, аш пешерәләр, шул якта җырлаган авазлар ишетелә.

– Мин синең, буйтур, Фанәгүрдә үк ни йомыш белән Патшакалага килүең чамалаган идем.

– Мең алтын азмы, Агасике?

– Йомышына күрә аз да, күп тә, буйтур.

– Ике мең.

– Кубрат ханга грек утының сере кирәк. Шулаймы, буйтур?

– Кемгә ул утның сере кирәкми, Агасике, кайсы илгә?..

– Анысы хак, ул утның серен кулына төшерергә тырышучы илләр бик күп. Мәгәр әлеге утны ясау серен шулхәтле нык саклыйлар, буйтур… Ялгышмадым, серәеп карамагыз, мыскал да ялгышмадым… Кызганычка каршы, кем ул утның сере белән кызыксына, икенче көнне үк башы диңгезгә оча. Грек утының серен бер император гына сакламый, буйтур.

– Ничек эшлисең бит, Агасике. Ике мең алтын динар.

– Ике мең алтын динар! – диде Агасике, гаҗәпләнүен яшермичә.

– Әйе, төптимерче, ике мең алтын динар.

– Буйтур, – диде Агасике, тавышын баса төшеп. – Буйтур, минем Кубрат ханга да, сиңа да хөрмәтем зур. Әмма миндә ике баш түгел, бер генә баш.

– Шуның өчен мин синең бер башыңа ике мең алтын бирәм дә бит, Агасике.

– Ут сере, ут сере… Башта бер уй туып килә килүен… Бер кеше белә ул серне, баһадир.

– Кем ул?

– Шагыйрь Константинның бабасы Симокатта карт. Улһәрвакыт порт тирәсендә урала. Син аны күрә аласың, ләкин аңарда да бер генә баш бит, буйтур.

– Хак анысы, Агасике, баш кемгә дә кадерле. Күрсәт миңа шул картны.

– Әнә ул. Дәшимме?

– Дәш.

– Симокатта!

Чал чәчле, көрәк сакаллы, кирәкмәгән зур башлы, уртача буйлы, бөкресен турайтырга теләп таякка таянган карт, борылып, Агасикегә карады.

– Агасике бит, үзе! – диде карт. – Шул, үзе. Исән! Саумы император көчеге!

– Симокатта, хәерең шулмы?

– А-а, – дип кул селтәде карт. – Кем бу? Синең яныңдагы кеше кем, дим?

– Болгар илчесе, скифиядән, Саклаб угланы Илбарыс.

– Болгар илчесе?! Скифиядән?! – дип кызыксынып кайтарып сорады карт. – Әй, илче, минем оныгым беләсеңме?

– Беләм, аксакал, – диде буйтур саф грек телендә.

Картның гаҗәпләнүе чиктән ашты:

– Варвар грекча белә, Агасике!

– Сарай мәктәбендә укыган болгарлар барысы да белә, Симокатта. Бу илче – Кубрат ханның тәрбиягә алган оланы.

– Оһо! – диде карт, тагы да гаҗәпләнә калып, кулындагы таягын таш юлга деңки-деңки, Илбарыс тирәли әйләнеп чыкты. – Бу адәм бөтенләй варварга охшамаган. Әйтәм аны, Болгар скифларын мактыйлар. Ханнары гадел икән, коллар сатмый, килгән кешегә җир бирә. Феофан миңа оныгым Константин турында бернәрсә сөйләми. Ханнары алып калдымы, үзе калдымы, император сөрдеме?.. Сөрүе дә бик ихтимал. Мартинасын ярата иде. Һәй, заманасын әйтсәм әйтим… Агасының кызына өйләнде бит кан бозучы император. Сарациннар әнә дәүләт арты дәүләт яулыйлар, Феофанның гарәпләрдән кайтканы да юк, ике алланы бер итәргә йөри… Константин Мартинага хат артыннан хат яза, диләр, хакмы икән шул, сәүдәгәрләр гайбәте генәмедер… Византия сәүдәгәрләренә ышансаң, башыңда чәчең калмас. – Карт болгарларның корабына карап ым какты. – Аларныкымы, Агасике?..

– Шушы карт гомере буена император алачыгында эшләде, – диде Агасике болгарча.

Илбарыс буйтур картка түбәнчелек белән баш иде.

– Әдәпле илче, – дип сөйләнде карт, гүя ул коллар базарында иде. – Алла үзе тамга салганмы соң әллә бу кешегә? Кыяфәте, үз-үзен тотышы горур.

– Аксакал, – диде Илбарыс. – Аксакал, оныгың Константинга ни әйтим?

– Оныгым Константин, – дип кабатлады карт, гаҗәпләнүен яшермичә. – Якты дөньядан китәргә күп калмаган инде үзенә, диген. Кайтсын, фатихам алып калсын, булган байлыгымны атасы Феофанга калдырасым килми, череп баеды. Аңарда ул кайгысы түгел, ил кайгысы.

– Мин синең сүзләреңне җиткерермен, аксакал.

– Кем? Нинди сүз ул тагын?

– Болгарлар олы кешегә акыл иясе – аксакал, диләр, – дип аңлатты картка Агасике.

– Аксакал, – дип, сакалын сыпырып куйды карт. – Аксакал. Матур сүз, хөрмәткә лаек сүз. Әй, заманасын да әйтер идем инде… Кеше белән рәтләп сөйләшергә дә бирмиләр.

Алар тирәсендә ике кеше йөренә, Агасике аларны күрде дә карттан шыпырт кына:

– Сине сагалыйлармы? – дип сорады.

– Мине. Мине булмый кемне булсын, – диде карт. – Скиф оныгы әйтмешли, бу аксакал император алачыгында бөкресен аз чыгармады шул. Мин иблисне сагалыйлар. Күзәтәләр. Константинопольдә һәр өченче кеше император көчеге.

– Симокатта, син бик картайгансың димме, телең ни сөйләгәнне акылың тоймый башлаган.

– Ярты гомерең император алачыгында эшләп кара әле син. Аннан соң миннән килеп сорарсың. Йөриләр бит ачуым китереп сатлык җаннар. Ничә ел инде шул ике көчек мине күзәтә. Ут серен сатмасын, имеш. Башым икеме әллә минем. Әйттем исә, иртәгә үк башым диңгезгә очачак.

– Императорга игелек иткәнсең, дан сиңа, Симокатта!

Карт уч төбенә йөткереп елмайды.

– Дан… – Симокатта мыскыллы елмайды. – Императорның кулы озын, Болгарга да җитәр аның кулы. Фанәгүргә барып Константинның башын кистерер, һич булмас димә. Эһ, Агасике, картайдым, яшьрәк чагым булса утырыр идем дә китәр идем оныгым янына, – дип, Симокатта дөк-дөк таш юлны төйде.

– Аксакал, мин синең белән саубуллашмыйм, – диде Илбарыс, кузгала башлап. – Язмыш безне тагын очраштырыр әле.

– Акыллы сөйләшә бу скиф оныгы. Озын гомер сиңа, илче. Мең яшә! Кешегә Хода бары тик бер муен биргән шул. Константин оныгыма, бабаңны күрдем, диген, илче. Онытма!..

– Оныгың мине мәктәптә укытты, аксакал.

– Сине? Минем оныгым Константин?! – дип гаҗәпләнде янә бер тапкыр карт. – Болгарда мәктәпләр бар?!

– Бар, Симокатта, бар. Язулары да бар, язар әйберләре дә бар, – диде Агасике. – Үз күзләрем белән күрдем.

– Скиф болгары беркайчан да империягә каршы булмады, баш та бирмәде. Тарих атасы Геродот ни дигән, бер скиф алыбы орышта өч персиянга, ике грекка тора, дигән… Ә син миңа нә бирәсең, скиф оныгы?.. Бир Симокатта картка ике алтын! Нигә дип сорама. Әнә күрәсеңме император көчекләрен, күрәсеңме, дим?.. Күрсәң шул, бир миңа ике алтын, әнә шул көчекләргә ташлыйм. Кулларына алтын керү белән, әйтте диярсең, табаннарын ялтыратачаклар.

Илбарыс, янчыгыннан чыгарып, Симокатта карт учына алтын салды.

– Аллага синең өчен гыйбадәт кылырмын, скиф оныгы. Ошадың син миңа. – Карт, Агасикегә карамый гына, аның ягына таягы белән төртә-төртә: – Ә бу сарай көчегенә ышанма син, скиф оныгы. Әйе, әйе, бу да император көчеге, олырагы, зуррагы, тәҗрибәлерәге. Болгарда нишләп ятты дип беләсең син аны! Һә, тимерче, имеш. Византиядә һәр унынчы кеше тимерче, тукучы яки игенче. Алар янында бер көтү уенчы. Соңгылары ипподромда Агасике кебек куштаннарның күңелләрен күрәләр.

– Симокатта, әллә син исерекме?

– Исерек, Агасике, эчтем. Оныгым укыткан скифны күрүгә исерекмен. Их, яшьлектәге гайрәтем булса икән ул, әйтәм бит, утырыр идем дә китәр идем оныгым янына. Син миңа ачуланма тагын, Агасике. Оныгым Константинны сагындым, бик сагындым. Ышан, мин аны атасыннан да ныграк яратам. Билләһи, китәр идем. Кая, җибәрәме соң император? Сизә-нитә калса, Болгарга кадәр кудыртыр. Ни өченме?.. Сорап тора бит әле… Симокатта карт егерме елдан артык гомерен император алачыгында уздырды. Җилегемне суырды ул алачык минем, җилегемне.

– Китик, – диде Агасике буйтурга. – Бу картның эше беткән. Чит илләрдән килгән кораблар янында тик уралып гомерен уздыра. Ник дип сорама, әнә бирдең бит әле, акмаса да тама.

– Нигә курка ул императордан, Агасике?

– Ишетмәдеңмени?! Карт император алачыгында эшләгән, грек утының серен белә. Гадәттә, аннан кеше исән чыкмый. Бу әнә чыккан, исән-сау, чөнки улы Феофан – императорның иң якын илчесе.

Алар кораб янына җиттеләр, баскычтан менә башладылар.

– Агасике, – диде буйтур, басмада туктап. – Агасике, ярдәм ит миңа, җибәр картны миңа биреп, ә?.. Алтын кызганмам, син мине беләсең…

– Беләм белүен… Алай да күпме бирер идең, буйтур?

– Әйткәнемчә, ике мең алтын, Агасике.

– Ике мең. Җиңел эшме? Эше авыр, буйтур. Ике мең… Үзең беләсең, мин бу карт урынына берәүне үтерергә, аның киемнәренә киендерергә һәм билгелерәк җиргә ташларга тиешмен. Симокатта карт икәненә кешеләр ышанырга тиеш. Исемен карт җуяр, исемен-атын җуймаса, император аны кая китсә дә эзләп табар.

– Аты Сирай булыр. Болгарда Сирай исеме белән йөрер.

– Тукта, ашыкма. Үзе риза булырмы соң?.. Бармыйм дисә? Килешмәсә?! Оныгы өчен риза булса гына инде. Константин – аның чынлап та бердәнбер оныгы.

– Агасике, инде килештекме ике мең алтынга?

– Килештек, буйтур. Миңа бу эш җиңел булмас булуын.

– Симокатта картны мин кич белән көтәм, кояш баегач.

– Юк, иртәнге якта, буйтур. Таң атар-атмас Симокатта карт корабта булыр. Бирәсең әзерләп куй.

– Агасике, син әйбәт кеше.

– Юк, буйтур, мин начар кеше. Әйбәт кеше ил серен сатмый.

– Картның ул ут серен белмәве дә бар, – диде буйтур, Агасикенең сүзләренә игътибар итмәскә тырышып.

– Грек утын ул карт сукыр көйгә дә ясаячак. Ышан.

Агасике басмадан чыкты да китеп барды. Кияве белән кызының хәлен кереп белмәве буйтурны бераз сәерсендерде сәерсендерүен, иллә киләчәк бит әле ул, картны китерәчәк. Эгинаны атасы да, анасы да җибәрмәскә иткәннәр икән, әмма хатын, имеш, качып диярлек киткән. Шулай дигән булды Агасике.

Корабка менеп басуга, Илбарыс буйтурны ишкәкче коллар уратып алдылар. Шаулашалар, нидер таләп итәләр. Буйтур кулын күтәрде:

– Кешеләр, сез ирекле. Каравылбаш Камай, һәр кешегә ике алтын акча бир. Ирек аларга! Хәзер үк корабтан чыгып китсеннәр! Моны сезгә Кубрат хан буйтуры Илбарыс әйтте.

Буйтурдан шул сүзне ишетүгә, коллар аның алдына тезләнделәр. Бу көннәр арасында алар бик күп гыйбрәтле нәрсәләр күргәннәр икән. Империядә аларны янәдән кол итәчәкләр, шуның өчен кире Болгарга кайтырга булганнар. Шунда ирек алырга исәпләре.

Илбарыс буйтур һични аңламады. Коллар юл буена аңардан ирек дауладылар, ә монда янәдән ишкәккә утырырга ризалар.

– Ярый, – диде буйтур, колларның үтенечләрен тыңлап бетергәч. – Мин риза, калыгыз.

Коллар янәдән шаулаша башладылар.

– Тагын ни? – дип сорады китә башлаган буйтур.

– Буйтур, алар синнән вәгъдә иткән алтынны сорыйлар, – диде Камай.

– Бирегез! – дип боерды буйтур.

Дәнис килеп чыкты, буйтурның иңенә кулын салды:

– Иртәгә таң белән кузгалабыз, буйтур. Каената кызы Эгина белән дә саубуллашмады. Эгинаны җибәрмәскә иткәннәр…

– Әйтте ул миңа Эгина турында, – диде буйтур. – Гафу ит мине, Дәнис. Мин синең хатының Эгинага ышанып җитмим. Аның исемен ишеттемме, күз алдыма су анасы килә.

– Буйтур, Эгина андый түгел. Эгина ул төндә чәчен юып яткан булган.

Буйтур җилкәсен сикертеп алды, шунда ук корабка таба килүче кызыл чапан кигән Дарианны күрде. Күрде дә басмага таба атлады. Дарианны шунда каршы алды.

– Болгар илчесе Илбарыс! Сезне император дәшә. Миңа сезне сарайга китереп җиткерергә боерылды.

Буйтурның ике ягына ике алып килеп басты.

– Хәзер үкме, Дариан?

– Хәзер үк, Илбарыс буйтур. Һәм үзегез генә.

– Мин – тылмач, мин барам буйтур белән, – диде Дәнис.

– Юк, Дәнис, каласың. Император минем үземне генә дәшкән.

Буйтур юл буена уйланып барды. Нигә чакырыр икән император?.. Әллә соң ул-бу сизенүеме?.. Агасике – шымчы. Бернинди Симокатта карт та юк, уенчы, шымчы уенчы, мине тотар өчен эшләгәннәр…

Император аны беренче көнне кабул иткән кебек үк ачык йөз белән каршылады. Янәшәсендә элеккечә императрица Мартина утыра. Бүген императрица башында таҗ түгел, бизәкләнеп бәйләнгән матур калфак иде, утыртма якасына энҗеләр тезелгән, билләп тегелгән алсу күлмәге күзне камаштырырлык. Илче килеп басуга, императрицаның куе күксел-кара күзләре буйтурга төбәлде.

Тәхеткә җитәр-җитмәс, буйтур баш орды, киредән басты да императрица Мартинага бил бөкте.

– Якынрак кил, Илбарыс буйтур, якынрак, – диде император.

Император янындагы кеше алтын чылбырдан ясалган китап тотып тора иде.

– Илче буйтур, минем Кубрат ханга хөрмәтем гаять зурдыр, мин аңа Рум тарихын бүләк итәргә булдым.

Буйтур, императорга рәхмәтен белдереп, бил бөкте.

– Галиҗәнаплары император Ираклийга, гүзәлләрнең гүзәле императрица Мартинага рәхмәтем чиксездер.

Императрица сабыр-тыйнак кына елмайды, император ягына сирпелеп алды һәм буйтурга үбәргә кулын сузды.

– Без сине яратып та өлгергән идек инде.

Буйтур, укытучы өйрәткәнчә, Мартинаның кул аркасыннан үпте. Императрицаның кулыннан хуш исләр килә, бармакларындагы йөзек-мәрҗәннәрдән күз чагыла иде.

– Илче! – диде император. – Патрикий Кубрат ханга әйтәсе сүзем шул булыр: олуг хан философ Иоанн Фасианны Патшакалага кайтарып җибәрсен, Феофан улы Константин калып торыр. – Император кырын күзе белән генә хатыны Мартина ягына карап алды. – Константин болгар балаларын укыта икән, укыта бирсен. Патрикий Симеонны да логофет кайтармаска кушты. Алла ярлыкасын…

Буйтур баш иде, аннары алга бер адым ясады:

– Галиҗәнаплары Бөек Румның бөек императоры изге Константин улы Ираклий, инде минем үтенечем тыңлагыз: хан улы Аслан илгә кайту теләген белдерде…

Император белән императрица бер-берсенә карашып алдылар.

– Александрга Фанәгүргә кайтырга иртәрәк әле, илче. Хуш!

Менә шул, бары тик шул. Император яңадан аның белән сөйләшмәячәк. Император, илче белән эше һәм сүзе бетүен аңлатып, китап тоткан хезмәтчесенә карады, императрица исә урыныннан кузгалды, буйтур янына килде.

– Мин сиңа, илче, тагын бер тапкыр рәхмәт әйтәм. – Бу юлы императрица үбәргә дип кулын сузмады, аналарга хас итагатьлелек белән буйтурның маңгаеннан үпте һәм пышылдарга өлгерде: – Мин аны онытмадым, илче, аңа изге мәхәббәтем юллыйм, – диде.

Аннары императрица кулына китапны алды, буйтурга бирде:

– Күз караң кебек сакла. Бөтен Рум тарихы олуг хан Кубратка бүләгебез. Хуш, ак юл сиңа, хөрмәтле илче.

Буйтур, китапны ике кулына тоткан килеш борылып, ишеккә таба юлланды. Аны берәү дә туктатмады, аңа берәү дә дәшмәде. Буйтур йөгерә-атлый баскычлардан төште, әмма артына әйләнеп карарга кыймады. Порт капкаларын керүгә, ул үзенә таба килүче каравылбаш Камайны күрде.

– Буйтур, без борчыла башладык…

– Азык-төлек, су ал, каравылбаш Камай. Иртәгә таң белән кузгалабыз.

Төн бик акрын узды, күзгә йокы кермәде. Агасике сүзендә торырмы? Император аны Симокатта карт өчен чакырмаган. Димәк, Агасикенең чынлап та картны алып килүе бар. Буйтур торды, сәке астыннан сандыкны тартып чыгарды. Ачты һәм ике мең алтынны санап, күн капчыкка койды, әйбәтләп бавын бәйләп куйды. Грек уты серен алып кайта алса, Кубрат хан ни кылыр? Ни сорасаң, буйтур, шуны бирәм, дисә?.. Ул Чәчкәне сорар… Хан биргән вәгъдәсеннән ваз кичәрме?.. Чәчкә дә әйтер, атам, буйтурны яратам, дияр. Әйтер, йөрәккә йозак салып булмый.

Азык-төлек алынды, мичкәләр белән су кертелде. Камай һәр мичкәгә берәр көмеш акча ташлап чыкты. Көмеш булганда, су тиз генә сөрсеми, моны сәфәр чыккан һәркем белә, болгарлар су мичкәләренә һәрчак көмеш ташлыйлар иде.

Буйтур бүлмәсеннән чыкты, өске катта йөренә башлады. Каравыл алыплар арлы-бирле йөреп торалар, ә яр буенда беркем дә күренми. Кисәк җил чыкты, дулкыннар йөгерешә башлады, буйтур яр буеннан күзен дә алмады. Агасике күренми иде. Бик вакыт инде. Тиздән таң атар. Шулай ук… Юк, ул алай дип хәтта уйларга курыкты. Агасике аны алдамас, килер.

Агасикегә дә җиңел түгелдер. Симокатта картны канауга төшеп үлде дип ышандырыр өчен аңа чынлап та картка охшаган берәүне үтерергә туры киләчәк. Портка төнлә керү өчен һәрбер сакчыга, уч тутырып димәсәң дә, алтын бирергә тиеш булачак. Барысы да уңай чыккан хәлдә дә Симокатта карт исемен алыштырырга риза булырмы?..

Таң да атты. Күк гөмбәзенә таба көлтә-көлтә кояш нурлары сузылды.

Буйтур янына Дәнис килеп басты:

– Буйтур нигәдер йоклый алмый?..

– Йокы алмый шул, Дәнис. Ә син нигә йокламыйсың?..

– Эч поша, буйтур. Карале, буйтур, минем каенатам теге картны биреп җибәрү өчен чынлап та берәрсен үтерергә тиешме?

– Дәнис, нигә аңа кеше үтереп торырга. Патшакалада көненә меңләгән кеше үләдер… Аннары, нинди үтерү ди ул, кем әйтте сиңа?

– Эгина әйтте, буйтур, мин барысын да беләм.

Эгина бүлмәдән бер тапкыр да чыкмады, каян белә ул атасының кемне булса да үтерергә тиешлеген?.. Юк, монда нәрсәдер бар… Йә Эгина чынлап та сихерче, йә кияве Дәнис Агасике белән бәйле…

– Әнә алар киләләр!

Дәнис, изүен ачып, Перун алласын чыгарды, нидер пышылдады да яңадан яшерде.

– Тәңрем! – диде буйтур, таң атып килгән якка карап. – Тәңрем, ярдәмеңнән ташлама, игелекле ит туасы көнең…

Агасике белән карт бер дә ашыкмыйлар кебек, әмма бу көтеп торучыларга гына шулай тоела иде, чынында исә Агасике белән карт, йөгерә-атлый, корабка таба киләләр. Буйтур корабны кузгалырга хәзерләргә боерды, корабта ыгы-зыгы, шау-шу купты.

Буйтур янына каравылбаш Камай йөгереп килде:

– Ягирләрне дә күтәрикме, буйтур?

– Күтәрегез!

Агасике басмадан йөгереп үк менде, картны алдан уздырды һәм буйтур кулыннан күн капчыкны алды.

– Сау бул, – диде ул Симокатта картка. – Бәхетле бул. Оныгың күрергә язсын. Аллаһы Тәгалә ярлыкый күрсен…

– Сау бул, Агасике. Патшакалада калма, кая да булса күчеп кит. Алла сакласын…

Симокатта карт Агасикегә кул болгады һәм корабка керде, чукынып алды. Шуннан соң гына:

– Буйтур, шушы мизгелдән мин Симокатта түгел, мин – Симай карт, – диде. – Күрсәт миңа бүлмәмне!

– Төкле аягың белән, хөрмәтле Симай ата!

– Ә-ә, игелекле бул. Күрәм, оныгым тәрбиясе. Варвар кем ул? Варвар шул ук кеше, башка телдә сөйләшә торган кеше. Греклар үзләре аңламаган телдә сөйләшкән кешеләрнең һәммәсен дә варварлар диләр. Бер дә акыллы сүз түгел. Симай ата!.. Матур исемдер бит? Миңа ошый, кыска, әйтергә җиңел.

Буйтур Симай атаны бүлмәсенә кертеп җибәрде, үзе өске катка күтәрелде, яр башында басып калган Агасикегә кул изәде. Кораб ерак сәяхәткә чыкты һәм Фанәгүр ягына юнәлеш алды.

«Тәңрем бар икән әле», – дип, эченнән сөйләнде буйтур, Агасикенең кечерәйгәннән-кечерәя барган гәүдәсенә карап. Төптимерче муенындагы кызыл тукыманы ул бик озак күрде. Ниһаять, барысы да күздән язды, иртәдән бирле ныклап исә башлаган җил, ачык диңгезгә чыгуга, очыртып алып китәргә теләгәндәй, корабны алга әйдәде. Корабның йөреше, җилкәннәрнең киерелеше буйтурның күңел киеренкелегенә тәңгәл килә иде.

Яр буйлары күздән язгач кына, буйтур Симай ата бүлмәсенә юнәлде. Бүлмәгә кергәч тә чукына башлаган карт кораб җилле генә йөзеп киткәч тынычланган, сәкегә менеп яткан, күзләрен йомган килеш, нидер үзалдына сөйләнеп ята иде.

Илбарыс буйтур сак кына ишекне япты. Әйдә, йокласын, ял итсен, төн буена чаба-чаба арыгандыр.

Офык читенә таба дулкыннар йөгерешә, кып-кызыл калканны хәтерләтеп, зәңгәр диңгез читеннән кояш чыгып килә иде.

Херсонеска җитәрәк, Илбарыс буйтурны өскә дәшеп алдылар. Кара әләм кадаган корабны беренче булып күргән койрыкчы Дәнис:

– Хазарлар! – дип кычкыра иде.

Илбарыс буйтурның каган әләмен күргәне юк иде әле, кызыксынып карап торды. Элек хазарлар Понте диңгезендә болай иркенләп йөрмәгәннәр, греклар җай бирмәгән. Хәзер әнә әләмнәр тагып йөриләр. Көчәя хазар. Мәгәр бу бер дә сәүдә корабына охшамаган. Димәк, хәрби кораб. Нишләп йөри монда? Византиядән кайтып киләме, ни төягән?..

Дулкыннар тагын да ярсына төште, кораб ныгытмалары ыңгырашып-ыңгырашып алды.

– Хазарлар бик акрын баралар, буйтур. Корал төягәннәрме әллә?..

– Бик ихтимал, Дәнис. Симай ата әйткән иде аны…

– Бер дә исең китмәсен, буйтур, императорга кемгә корал сатса да барыбер. Коллар китергән булганнардыр, императорколларга, уенчыларга туймый. Харәземлылар– хазарларга, хазарлар – румнарга, румнар дөнья каласы Римга илтеп сата колларны. Императорның кылган эшләрен санасаң… Фанәгүрдә генә йөзләгән шымчысы бардыр. Минем каената да әнә аның шымчысы булган икән.

– Агасикегә тимә, Дәнис. Ул безнең өчен бик зур эш эшләде. Минемчә, император ул кылган эшне абайламыйрак калды.

– Абайлагандыр. Бер сүздәдер әле. Карга карганың күзен чукымый.

– Минемчә, Дәнис, безгә тияргә аңа императрица Мартина кушмаган. Императрица Мартина, койрыкчы Дәнис, минем укытучымның сөйгәне, аны яраткан өчен, император укытучыны Болгарга сөргән…

– Ишеткәнем бар иде… Күр әле, буйтур. Хазарлар безгә тагылдылар.

– Тагылсыннар. Син аларны күрмә, Дәнис. Тиздән Херсонес.

Кич кояш баегач кына, буйтур, хәлен белергә дип, Симай атаның бүлмәсенә керде. Көнозын йоклап кайткан грек карты, буйтур керүгә, сәкегә торып утырды, Илбарыска түмәрдән урын күрсәтте.

Буйтур ут алды, бүлмә эче яктырып китте.

– Хәзер безгә ашарга китерерләр, Симай ата.

– Ашау ярый. Утыр, нигә тагын бастың? Сораш, белгәнем сөйләрмен. Утыр, утырып сораш. Аяк өсте – ялган, утырышкан чынын сөйләр, дигәннәр. Утыр, утыр. Мин битне генә сыпырып керәм. Ул арада ашы да килер.

Карт чыгып китте, ашчылар аш китерделәр, өстәлгәкипкән ит, сыр, балык куйдылар. Симай карт та әйләнеп керде.

– Җилле барабыз, җил уңай. Тиздән Херсонеста булырбыз. Ә-ә, аш та килгән икән. – Карт кулын кулга ышкып алды. – Әллә, мәйтәм, буйтур, аш алдыннан… кичәдән бирле тамак төбе кычытып тора.

Карт иелеп кенә сәке астыннан чүлмәк алды, ике чокыр куйды.

– Эчемлек хәл кертер, ашау чыгарыр, ди. Христос кичерер, иншалла. – Симай карт чокырны күтәреп эчеп куйды, иткә үрелде. – Эч, буйтур. Эчемлек эчкән кеше йә исәр булыр, йә күсәк булыр, диләр бездә. Мәгәр мин аның хикмәтен беләм: аз эчсәң, зиһен дигәнең ачыла, күп эчкәндә томалана. Сине оныгым Константин укыткан икән… Бәхетсез булды бала. Анасы бик яшьли үлде. Атасы Феофан улын гел үзе белән йөртте. Атасы бер дигән илче, мохтаҗлыкта үсмәде малай, сарай мәктәбендә белем алды, атасы илче итеп хәзерләргә иткән иде, ә ул – юк, әнә шагыйрь булды.

Ашап-эчкәч, карт янә сәкегә менеп сузылып ятты.

– Иртә таң тирәсендә Херсонеста булырбыз. Җил уңай. Аннан ике көнлек юл кала, җил уңай булганда, бер көндә дә үтеп була. Белә, белә Симай карт бу юлларны. Килгән-киткән сәүдәгәрләрдән сорашып җаннарын ала торган идем, Фанәгүргә кораблар киткәндә, күземнән яшь кипмәде. Юк, ташламый Аллаһы Тәгалә бер дөньяга китергән баласын, ташламый, иманы саф булса, ташламый. Нигә дәшмисең, буйтур?.. Сораш. Грек уты турында сораш. Симай атаң аны күп ясады, бик күп. Аны ясый башласам, мин сезгә мәшәкать тудырырмын. Олуг ханыгызны әйбәт бәндә диләр. Сорашмыйсыңмыни?.. Йә, бар, ял ит. Иртәгә.

Симай картның берүзен калдырып, Илбарыс буйтур һавага чыкты. Җилкәннәр киерелгән, ишкәкчеләр ял итә. Уңай җил – алар өчен күктән төшкән Тәңре.

Иртәнге якта җил басыла төште. Херсонес күренде. Ишкәкчеләргә ишәргә боерылды. Фанәгүргә кайткач ирек ышандыргангамы, алар аерата тырышып ишәләр иде.

– Дәнис! – дип боерды буйтур. – Койрыкка үзең бас!

Менә яр аермачык күренде, яр башында чаң суга башладылар. Чит кораб килә, яр буе каравылларына хәбәр салалар. Илбарыс буйтур корабның әләмен күтәрергәкушты. Әләм күтәрелгәч, яр башындагылар чаң кагудан туктадылар. Таныш әләм, Болгар кардәшләре.

Үзенә бер дәүләт-кала булып яшәгән, әмма дине-рухы белән империягә буйсынган херсонеслылар яр буена мәһабәт храм салып яталар, храм тирәсендә кешеләр мәш килә. Күптән түгел херсонеслылар Византиядән аерылырга теләп карадылар, әмма император шундук бирегә үзенең иң ышанычлы төмәнен җибәрә һәм херсонеслыларны янә империягә буйсынырга мәҗбүр итә. Херсонеслылар, дала яклап биек-биек дивар өеп, манаралар утыртып, кирмән салганнар. Кирмән бик нык саклана. Әмма ул диңгез яклап ачык, император Ираклийның төмәне кораблар белән нәкъ шул диңгез яклап калага килеп керәләр. Шул хәлдән соң император Ираклий бер генә мәлгә дә Херсонесны күздән яздырмый. Шул ук вакытта херсонеслылар Кубрат хан дәүләтен дә танырга мәҗбүрләр. Чөнки Фанәгүрдән аларга тире, бал, ашлык килә. Херсонеслылар үз чиратларында болгарларга чүлмәк, пыяла, корал озаталар, кораблар ясап саталар.

Херсонесны коллар каласы дияргә була. Биредәге колның исәбе-хисабы юк. Мәгәр болгарлар, килеп, калага үзләренең тарханнарын куйгач, соңгы вакытта Херсонес патшасы императорга бик үк буйсынмый башлады. Болгарлар херсонеслылар белән бары тик сәүдә генә итәләр, болгарларның һун бабалары куеп киткән тарханнар әллә кайчан греклар булып беткәннәр.

Кораб күпергә җитүгә, ягирләр ташланды, басма салынды. Басмадан корабка Херсонес тамгачылары керделәр, тауарларны өстән-өстән генә карап чыгып киттеләр. Херсонеслылар чыккач, ике җансакчысын ияртеп, корабка Болгар тамгачысы килеп керде, кирәк-ярак әйберләрне керттерде.

– Һәй, кардәшләр, коллар кирәкмиме?.. Кораб башы кем була?

– Мин, – диде буйтур, аның каршына басып. – Мин булам, кардәш, кораб башы.

– Ишкәкче коллар кирәкмиме?

– Алсаң – сатам, – диде Илбарыс буйтур, көлемсерәп. – Син, кордаш, Херсонес каласындагы Кубрат ханның илчесе бит?

– Үзе, буйтур. Кая колларың, багыйм әүвәл. Кыз-кыркынмы?

– Кыз-кыркын юк, кичер, кардәш.

– Мин кыз-кыркыннар гына алам. Әй, – дип кычкырды ул яр башында әвәрә килгән бер төркем колга. – Мичкәләрне тизрәк тәгәрәтегез.

Аннары буйтур алдына бер кисәк бозау тиресен җәйде:

– Тамгаң сал, буйтур. Өч мичкә эчемлек, ике читән кипкән балык, дүрт мичкә су. Ит күпме кирәк?.. Дүрт читән икән дүрт читән. Тамгаң сал. Хуш, буйтур, юлың уң булсын…

– Игелек сиңа, тамгачы, – диде буйтур, теге төшеп киткәндә.

Басмадан төшә башлаган тамгачы туктады, буйтурга карады:

– Бер киңәш сиңа, буйтур. Биредә кунмагыз, диңгезгә чыгып ягир ташлагыз… Сәбәбен син сорама, мин әйтмим, һәй, бер атна элек коллар баш күтәрделәр. Бер ише котылды, далага качты. Бер ише урманда яшеренеп йөри. Төнлә килеп корабыгызга керүләре бар…

– Тагын бер игелек телим сиңа, кордаш. Сау бул! – Буйтур койрыкчы ягына узды. – Кузгал, Дәнис. Ачык диңгездә кунабыз.

– Баш өсте, буйтур.

Иртән бик иртә кузгалдылар. Диңгездә һаман дулкыннар йөгерешә, ә җил юк хәлендә, ишкәкчеләр эшкә кереште. Кораб кузгалуга, буйтур Симай карт бүлмәсенә юнәлде. Картны ул баштан ук үз бүлмәсенә алырга теләгән иде, әллә нигә соңгы мәлдә генә кире уйлаган булды, күңелдә ниндидер шом. Күңелдән һич кенә дә су анасы китми. Бит аның үзен дә су анасы диңгезгә алып төшеп китә язды, буйтур тәмам ихтыяр көчен җуйган иде. Илбарыс күк йөзенә карады, күк гөмбәзен тоташ болытлар томалаган. Бөркү, шыксыз көн туып килә иде. Бу хәл буйтурның күңелендәге шикне тагы да тирәнәйтә төште.

Бүлмә ишеген шакыды. Юк, карт дәшмәде. Эчтә «аһ!» дигән тавыш ишетелде. Буйтур, үз-үзен белештермичә, ишеккә орынды. Ишек келәсеннән ычкынды, ачылып китте. Бүлмәдә ике кеше көрмәкләшә иде, тоташ кара кием кигәне картны тышка сөйрәмәкче. Мәгәр буйтурны күрүгә, тоташ карадан киенгән кеше күз ачып йомганчы, картны калдырып, ишеккә ташланды. Буйтур аңа, үзе дә сизмәстән, юл бирде, бары тик озын чәчле, сылу гәүдәле кешенең хатын-кыз икәнен абайлап алгач кына исенә килде. Гәүдә артыннан ташланды, әмма ике атлап, авыз ачарга өлгермәде, карадан киенгән кеше диңгезгә сикерде. Буйтур бертын тораташтай басып торды, ахыр бүлмәгә борылып керде. Симай ата ыңгыраша, тәгәрәп йөри иде, Буйтур аның авызыннан чүпрәген алды, тиз генә кул-аякларын чишеп ташлады.