Текст книги "Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2"

Соңгы елларда, Фанәгүрдә халык ишәю сәбәпле, кала күзгә күренеп үсте. Византия, Болгар төзүчеләре өйләр салдылар, тимерчеләр алачыкларда эшләде. Әмма Болгар тимерчеләре корал һәм атлыга кирәк-ярак җиһазларны греклардан остарак ясыйлар иде. Ат дирбияләре: өзәңге, ияр, йөгән, ат башына каплагычларны болгарлардан да матур һәм нык итеп ясаучылар юк иде. Кубрат хан чит илдән килгән һөнәрчеләргә бөтен булган хокукларны бирде, аларның кайберләре хәтта болгарлардан өстенрәк хокукта яшәде. Хөкем иткәндә дә аларны бары тик хан үзе хөкем итте. Чит илләрдән килгән һөнәрчеләргә шундый ирек бирелү белән килешмәүчеләр дә булды, әмма Кубрат хан кылганында калды. Шул сәбәпле булса кирәк, Фанәгүр каласының даны күрше-тирә илләргә бик тиз таралды. Фанәгүргә төрле илләрдән һөнәрчеләр агылды. Читтән килгән кешеләрнең иң күп өлеше греклар иде.

Әйе, греклар иде Бөек Болгарның көчен-куәтен, дәрәҗәсен үстерүчеләр. Базилевс моны белсә дә күзен йомды, Патшакаладан Фанәгүргә китәргә теләгән кешеләрне тоткарламады, җибәрде, әмма һәр икенче кешегә диярлек нинди дә булса бурыч йөкләде. Ахыр чиктә, нинди генә илдә яшәмәсен, кемгә генә хезмәт итмәсен, грек барыбер грек булып калачак дип уйлады. Философ Иоанн Фасиан белән патрикий Симеон Болгарга бик вакытлы киттеләр. Болгар куәтләнеп бара. Кыска гына вакыт эчендә көнчыгыштагы төрле кабиләләрне канат астына җыйган Кубрат хан тиз генә христиан динен кабул итмәс. Мәгәр базилевс, фанатик Симеонга ышанып җитмәсә дә, философ Иоанн Фасианга зур өмет баглый иде. Болгар ханы философның акыллы сүзләрен тыңлар, шулай итми хәле юк, тыңлар-тыңлар да көннәрдән бер көнне, ханшасын ияртеп, чиркәүгә килеп керер. Иоанн Фасиан сиздерми генә кеше күңеленә керә белә, ул гүя сине әсир итә, күп тә үтми, аныңча уйлый, аныңча фикерли башлыйсың. Нәкъ менә шул кешене логофет белән архиепископ яратып бетермәделәр: еретик, имеш, чиркәүгә каршы сүз әйтә… Үз вакытында базилевс та аларга каршы әйтә алмады, философны яклап чыкмады. Якларлык чак идеме – илче Феофан улы Константинның императрица Мартинага гыйшык тотуын беләләр. Ә көндәше Константиннан ничек котылу юлын әнә шул логофет өйрәтте. Кубрат ханга хат язарга һәм Константинны атасы белән Фанәгүргә җибәрергә кушты. Базилевс нәкъ логофет әйткәнчә эшләде һәм уңды. Кубрат хан Константинны алып калган. Базилевсның Кубрат ханга рәхмәте зур иде. Дин мәсьәләсендә базилевс бер нәрсәне бервакытта да исеннән чыгармады: нинди генә йолага табынмасын, кеше иң әүвәл үзе инанган дини тыюны яратмый. Бу – хакыйкать. Чөнки кеше дингә рухы белән керә, ахыр җанын бирә. Ә кешедә җан белән рух үлемсез. Византия империясен аякландырган беренче император Диоклетиан христиан динен кабул итми, кояшка табына, хәтта үзен Хода илчесе итеп игълан итә. Мәгәр эллиннарда куәт алып, көчәеп, зур ташкын булып килгән христиан дине Диоклетианның да рухын сындыра, үзе император тәхетендә утырганда христиан динен кабул итмәсә дә, аннан соң тәхеткә килгән император Констанций Хлорның улы Константин элекке диннән баш тарта һәм христиан динен дәүләт дине итеп игълан итәргә мәҗбүр була. Диоклетиан барында ук Рим өстенлеген югалта башлый. Император Диоклетиан – Көнчыгыш Римны Византия итүче шәхес. Аны мактарга кирәк иде дин әһелләренә, ә юк, алар аны гүя белмиләр дә, алар бары тик бер изге Константинны беләләр, аны гына данлыйлар. Диоклетиан христиан динен кабул итми. Ни өчен? Ярлыларны яклаганга, изелгәннәрне… Христиан дине кешеләрдән дөньялыкта чакта язмышы белән килешүне, буйсынуны таләп итә: якты дөньядан киткәч, яисә җәннәткә керүне, яисә кылган явызлыклары өчен тәмугта януны коткыларның да коткысы итеп ала. Европада христиан диненә каршы торырлык йола булмый. Шундый хәлдә дә император Диоклетиан беркемгә дә буйсынмый, үзе Тәңре, үзе Алла, үзе Хода, үзе патша була. Ә монда базилевс дин әһелләреннән башка бер адым да ясый алмый. Ике-өч гасыр эчендә Византиядә христиан дине ныгый, үсә, хәтта күрше-тирәдәге варварлар иленә үтеп керә, аларны берәм-берәм канат астына җыя башлый. Бөек Болгар империя өчен чираттагы ил иде. Ләкин соңгы елларда Мөхәммәд пәйгамбәр байрагы астында гарәпләр күтәрелде, греклар «сарациннар» дип атаган бу халык, үз тирәләрендәге илләрне буйсындырып, Византия империясе чикләренә килеп җитте, империя биләмәләренә кергән шәһәрләргә яу чаба башлады. Кыска гына вакыт эчендә Византиянең берничә дәүләт-шәһәре сарациннар кулына күчте. Сарациннар ташкыны анда гына тукталып калмады, Хазар диңгезе янына килеп терәлде. Империя өчен менә шундый гаять җаваплы вакытта көнчыгыш тарафта форпост булып үсеп чыккан Болгарны кулдан ычкындыру ярамастай хәл булыр иде.

Күптән түгел базилевска Иоанн Фасианның «Белем чишмәсе» дигән китабын тапшырдылар. Китапны философИоанн Фасиан Болгарда язган иде. Иң гаҗәбе шул булды император Ираклий өчен: китапны философ аңа багышлый. Үзенә багышланган китапны кулына алуга, базилевс аны укып чыга, гаҗәп дәрәҗәдә ошата, шундук Фанәгүргә Иоанн Фасиан исеменә күп итеп бүләкләр җибәрә һәм аның илгә кайтуын үтенә. Әмма Иоанн Фасиан, тыйнак кына итеп тагын бер-ике елга Болгарда калырга рөхсәт сорап, базилевска хат яза. Император рөхсәт бирә, мәгәр Иоанн Фасианны куарга мәҗбүр иткән архиепископ белән логофетны бик нык орыша, мин сезнең үзегезне Болгарга сөрәм, дип яный.

Бу вакытта Болгарның башкаласы Фанәгүрдә йөзләрчә сәүдәгәр яши, алар, хан тарафыннан салдырылган сарайда үз йолаларын мактап, көн-төн бәхәсләшәләр. Византиядән, Сүриянең Дәмәшкъ шәһәреннән, Сәмәркандтан, Харәземнан, Табгачтан килгән халыклар, император Ираклий тарафыннанүз илләреннән куылган яһүдләр, базарларда алыш-бирешләре беткәч, кәрвансарайга кайтып, гаделлек эзләп төкерекләренчәчә-чәчә бәхәсләшәләр, сүз көрәштерәләр. Кайчак эшләр коралга кадәр барып җитә. Әмма хан сакчылары тегеләрне бик тиз сүрелдерәләр, коралларын алалар, анда да тынычланаалмаганнарын төрмәгә ябып, ике-өч көн аш-сусыз тотып, сабырландырып чыгаралар.

Үзенең йомшак мөгамәләсе, сизгер күңеле белән тоеп ала Иоанн Фасиан: Кубрат хан да сәүдәгәрләр арасындагы бәхәсләр белән кызыксына. Әмма ханны философның төп фикере күбрәк тарта: кеше ул – үзенә күрә бер дөнья, ә кешенең тәне, җаны акылга ияргән җисеме генә.

Иоанн Фасианның шактый катлаулы булган фәлсәфәсен Кубрат хан аңлап ук җиткермәсә дә, төптәңре Ирсан аңлый иде. Философ Иоанн Фасиан, христиан дине көчеге патрикий Симеон белән бергәләшеп, Кубрат ханны үз йолаларына күчерергә килгәннәр. Симеонны төптәңре баштан ук санга сукмады: ул фанатикны юлдан алып ташлавы авыр булмаячак. Ә менә философ Иоанн Фасианны җиңүе төптәңре өчен шактый кыенга киләчәк иде. Шулай да төптәңре Кубрат ханны аның кулына тиз генә бирмәс, теше-тырнагы белән тырышыр. Болгар халкы мең еллар буена Тәңре йоласын тота, ә аны яңа тәпи йөреп киткән христиан дине йотарга маташа. Булмас ул! Болгар халкы төптәңрегә ышана. Бөек Болгар ханы Кубрат та онытмасын иде: дәүләт төзү, җәйләүләрне киңәйтү – болар барысы да Тәңре кулында.

Тәңре йоласын христиан диненнән йолып калу өчен иң әүвәл төптәңре илханнарга мөрәҗәгать итәр. Хан картаеп бара. Башта тәхеткә илханнарның берәрсен утыртыр. Әйе, әйе, аннары ул бөтен грекны Румга кудыртыр, салынып яткан чиркәүләрен җимертер, көлен күккә очырыр. Христиан диненә күчеп өлгергән болгарларны астырыр, кистерер, ат койрыгына тактырыр. Әйе, төптәңре моны гомерен корбан итеп булса да эшләр. Ахыр чиктә ул Йулыш каганның алдына барып баш орыр, аны Болгарга алып килер, яулатыр, бөтен Дулу ыруын юк иттерер, әмма халкын христиан йоласыннан йолып алып калыр.

3

Төптәңре илханнарны, кайбер кавханнарны турыдан-туры грекларга каршы котырта башлагач, Кубрат хан алостаз Дәян белән киңәшергә булды. «Ни кылырга төптәңре Ирсан белән?» дигән сорауны куйгач, алостаз Дәян зур мәҗлес җыярга һәм шунда төптәңрене чакыртырга кушты. Төптәңре Болгар халкы алдында күрәзә итеп йөри, сүзе хак килгәндә: «Күктә – Тәңре, җирдә – мин», – дип әйтергә ярата иде. Кубрат хан, алостаз Дәянның киңәшен тотып, мәҗлес җыйды һәм мәҗлескә килгән төптәңрегә мондый сорау куйды:

– Төптәңре Ирсан, син үзеңне күктә – Тәңре, җирдә – мин, дип йөрисең. Әгәр чынлап та җирдә син Тәңре икәнсең, әйт миңа, мәҗлес алдында әйт: тагын ничә ел миңа тәхеттә утырасы?

Төптәңренең җавап бирми хәле юк, чөнки төптәңре – Болгарда иң абруйлы кеше. Тәңре илчесе, аның сүзе – аткан ук. Ул ни әйтә – шулай була. Һәм аңа башка бер кеше сорау бирсә, нәкъ ул әйткәнчә дә булыр иде, монда бит хан үзе бирде сорауны, җитмәсә, соравы нинди! Каян белсен ди Кубрат ханның тагын ничә ел тәхеттә утыруын төптәңре Ирсан? Әйтер «ике ел» дип, Кубрат хан өч ел утырыр, әйтер «бер көн» дип, Кубрат хан өч көн утырыр да төптәңренең күрәзәлеген юкка чыгарыр. Аннан инде ханнан мәрхәмәт көтмә, ат койрыгына тактырмаса да, кая булса да сөрер, йә булмаса, башын чаптырыр. Иң яхшысы– хан алдына килеп баш ору. Ирсанның атасы ханнарга баш бирмәүдән харап була. Иелгән башны кылыч кисми.

Төптәңре әкрен генә кузгалды да хан каршына килеп баш орды.

– Олуг хан, ханнар гомере белән төптәңре эш итми, ханнар гомере белән бары тик Тәңре үзе эш итә. Мин исә бары тик синең колың гына, олуг хан, – диде.

Мәҗлестә шау-шу купты, әле генә күз алдында күрәзә һәм илаһи кодрәткә ия төптәңре гап-гади кеше булды да калды. Кара син аны, төптәңре бер дә күктән төшмәгән икән бит, ул да безнең кебек үк кеше икән ләбаса. Инде күрегез, кардәшләр, Болгарда Кубрат ханнан да акыллы кеше юк икән бит! Төптәңре түгел, олуг хан Кубрат үзе Тәңре илчесе…

Византиядән килгән яучылар хөрмәтенә җыелган мәҗлескә буйтурлар, кавханнар, тарханнар да чакырылды. Илбарысбаһадир да табында утыра. Мәрхүм Саклаб кавхан угланы Илбарысның хан гаиләсендә тәрбия алуын чит илдән килгән кунаклар да беләләр иде. Сарайда җыелган мәҗлесләрдә Илбарыс баһадир һәрчак илханнар белән янәшә утырды. Бөек Болгар дәүләте башы Кубрат хан шат иде. Шатланмаслыкмы, моннан җиде ел элек ярәшкән кызына яучылар килде. Булачак кияү дә исән-сау икән, кызлары да исән-имин буй җиткерде. Әмма кызның анасы ханша Аппак борчулы иде. Ул әле кызына карый, әле хан гаиләсендә тәрбия алган Илбарыс баһадирга; егет исә Чәчкәдән күзен дә алмый, әйтерсең соңгы тапкыр күрә. Моны күреп-күзәтеп утырган ханша түзмәде, Илбарыс угланга тамак кырды, Илбарыс углан, сиңа әйтәм, гел бер Чәчкәгә генә карап утырма, кунаклардан яхшы түгел, янәсе. Әмма Илбарыс баһадир, ханшаны әллә ишетте, әллә юк, ихтыяр көчен җуйган берәүдәй, һаман хан кызы Чәчкәгә карап утыра бирде. Ул өмет итә иде әле. Бәлкем, соңгы чиктә булса да олуг хан биргән вәгъдәсеннән ваз кичәр – кызы Чәчкәне базилевс угланы Юстинианга бирмәс. Белә бит олуг хан, аның кызын баһадиры Илбарыс та ярата, белмәмешкә салышса да белә. Теләсә, олуг хан кызы Чәчкәне баһадирга да бирә ала, төркиләрдә хан кызларын баһадирларга бирү тузга язмаган гадәт түгел. Әмма моңа барырмы олуг хан? Юк, бармас. Ханның шатлыгы йөзенә үк бәреп чыккан: илханияләрне илханнарга кияүгә бирү ул – сәясәт, бер гаилә кору гына түгел. Ул гынамы, Чәчкә белән Юстинианның кавышуы ике халыкны кызыл җеп белән бәйләр. Мәгәр нык булырмы ул җеп? Чак кына тартылуга да өзелеп китмәсме?.. Юк, өзелмәс, император Ираклий белән Кубрат ханның дуслыгын ныгытыр. Әйе, юкка өмет итә Илбарыс баһадир, юкка. Яучылар белән әнә рәссам да килгән, иртәгә ул Чәчкәнең рәсемен ясарга керешер, аны Румга алып китәрләр, булачак кияве Юстинианга күрсәтерләр. Күрер дә кияү хан кызын, таң калыр. Никадәр гүзәллек!

Күрә бит, белә бит Илбарыс баһадир, Чәчкә үзе дә Патшакалага китәргә теләми. Әмма аны барыбер Патшакалага алып китәрләр. Бүген түгел икән – иртәгә, иртәгә түгел икән… Заманында Тугры хан кызы Аппак та үз җәйләвендәге бер баһадирны яраткан булган, әмма Тугры хан кызының теләге белән исәпләшеп тормаган, тоткан да Аппакны Кубрат ханга биреп җибәргән. Горур һәм тәкәббер көтригур кызы да атасы әмеренә буйсынгач, йомшак табигатьле, ата-ана сүзеннән беркайчан да чыкмаган Чәчкәгәме каршы тору?! Бәлкем, Чәчкә дә тора-бара анасына охшар. Кирәк чакта, Аппак Кубрат хан белән орышларга да чыккан, диләр. Хәзер дә Кубрат хан ханша белән киңәшмичә бер эш тә кылмый. Башта киңәшә, соңыннан үзенчә кылса да киңәшә…

Иң әүвәл көмеш табакларда ризык-нигъмәтләр килде, аннары Алан иленнән китерелгән озын муенлы җиз амфоралар белән грек эчемлеге куйдылар. Кайсын мөгезгә, кайсын җамаякка салып, кем ни тели, шуны койдылар.

– Кунаклар, кардәшләр, аксакаллар, кавханнарым, тарханнарым, – дип сузыбрак башлады Кубрат хан, аннары истәлекчегә күз төшереп алды. – Истәлекче, яз. Эт елында мин, Бөек Болгар ханы Кубрат, үземнең җәйләүләремне илханнарга бүлеп бирергә булдым. Мин картайдым, эт картайса, ятып өрер, дигән Атилла бабабыз. Менә шушы мәҗлестә кунакларым алдында мин…

Табын өстендә «аһ» дигән аваз эленеп калды. Кемдер елап җибәрде, кайберәүләрнең күзләре дымланды, бары тик төптәңре генә, дөрес ишетәме колагым дип, тын алырга куркып утырды. Төптәңренең йөзендә куаныч чалымнары күреп, Кубрат хан күзен-кашын җимерде. Юкка куанасың, мин беркая да – җир астына да, Тәңре янына күккә ашарга да җыенмыйм, бары тик җәйләүләремне генә илханнарга бүлеп бирәм дигәндәй, кырыс кына карап алды. Хан торып басуга, табын тып-тын булды.

– Аксакаллар, кавханнар, минем биш угланым, кызым Чәчкә бар. Чәчкә кызымның Тәңре теләге белән язмышы хәл ителде. Инде хәзер мин җәйләүләремне угланнарыма бүлеп бирергә булдым. Истәлекче, бу юлларны алтын белән яз: өлкән угланым Батбайга аланнар иле, миңа буйсынган тау ягы халыклары булыр; Кодрак илханга – Өске Кирмән, Төн илләре җәйләүләрем; Аспарух илханга – Урта Итил, Тын елга җәйләүләрем; Балкыр илханга Түбән Итил буе көтүлекләрем, миңа буйсынган Даду даласында яшәүче халыклар булыр. Аслан төпчегем бире кайтыр. Мин әйттем, аксакаллар.

– Тәңрем, Тәңрем, Тәңрем… – дип кабатлап торучылар булды.

– Кызым Чәчкә, кил әле бире. Сез дә, илханнар, яныма килегез. Чәчкә кызым, бир Батбай абаңа менә бу бер учма укны. – Хан кызына бер учма ук бәйләме бирде. – Бир, кызым, Батбай абаңа учманы.

Батбай илхан горур төстә түргә узды, сеңлесе кулыннан бер учма укны алды.

– Инде сындыр, Батбай илхан, шул учма укны, – диде Кубрат хан.

Батбай учма укны тезенә салды, сындырырга маташты. Учма ук сыгылып килде, илханның муен тамырлары бүртенде, битенә кан сауды, маңгаена бөрчек-бөрчек тир бәреп чыкты, әмма учма укны сындыра алмады.

– Булмый, атам, – диде Батбай һәм, маңгаендагы тирне җиңе белән сөртеп, учманы кире Чәчкәгә бирде.

– Хәзер син ал, Кодрак илхан, – диде хан.

Киңчә җилкәле, калкандай күкрәкле, атасыдай төптән юан чыккан гәүдәле Кодрак илхан зур-зур атлап килде дә сеңлесе кулыннан учманы алды. Учманы тезенә куйды. Илханның муен тамырлары чыбыркы сабыдай бүртеп чыкты, учма ук җәя булып бөгелде, әмма сынмады. Чират Аспарухка җитте. Аспарух илханның беләк сеңерләре чытырдады, йөзенә гүя ут капты, буйтур бу тамаша көч салуга, учма менә-менә сынар кебек тоелды. Мәгәр илхан юкка көчәнде, юкка тырышты – учма сынмады. Балкыр илхан да учманы сындыра алмады. Төпчеге Аслан Патшакалада иде. Ахырдан хан кызы Чәчкә учмадан укларны берәм-берәм суырып чыгара һәм сындырып ташлый торды. Табын гөр килде. Уклар сындырылып беткәч, олуг хан кулын күтәрде, мәҗлескә тынычланырга кушты.

– Угланнар-илханнар! Бабаларыбыз, аерылганны аю ашар, бүленгәнне бүре ашар, дигәннәр. Бер учма уктай бердәмяшәгез. Бердәм, тату яшәсәгез, сезне беркем дә җиңә алмас, җәйләүләрегезгә малларын да кертмәс. Инде бер-берегездән аерылышып яшәсәгез, һәркем үз ыруы, үз биләмәләре өчен генә кайгыртса, җәйләүләрегезгә дошман керер, кәләшләрегезне, кардәшләрегезне, сеңелләрегезне, бөтен ыруыгызны кылыч белән турап ташларлар, сөңге белән кадап үтерерләр, исән калганнарыгызны кол итеп чит җирләргә сатарлар. Бердәм булыгыз. Бердәм булган – береккән, ялгыз калган – кол иткән. Киңәш иткән – уңар, киңәшсез – туңар. Бердәм киңәшеп яшәгез. Шул булыр, илханнар, минем сезгә әманәт-васыятем. Мин әйттем, кардәшләр, аксакаллар, кавханнар!

Сүзе беткәч, Кубрат хан илханнар янында утыручы үги оланы Илбарыс баһадирга карады:

– Инде, Илбарыс баһадир, син бире кил.

Илбарыс баһадир хан янына атлаганда, табында чышын-пышын сөйләшү китте. Илбарыс баһадир хан янына килеп баскач, хан аңа билендәге путасын салып бирде.

– Баһадир, син бәйләмең белән Кодрак илханда булырсың.– Хан пута өстенә хәнҗәрен, кылычын салды. – Мин сиңа, баһадир, үз алаемнан бер төмән алай бирәм. Аксакаллар! – Кавханнарга карады олуг хан. – Өске Кирмәннән хәбәр килде. Угры Чалбай хан Өске Кирмәнне алган, андагы кардәшләребез болгар-грекларны әсир иткән. Угрылыгын антлар эчеп тә ташламаган Чалбай ханны кирмәннән куып чыгаруны Саклаб кавхан угланы Илбарыс баһадирга йөклим. – Кубрат, киңәш сорагандай, ханшага карап алды, ханша аңа сизелер-сизелмәс кенә ияк какты. – Кирмәнне Чалбай кулыннан ал, Итил, Чулман елгалары буенда яшәүче төрки-угор халыклары белән сәүдә эшен җайга сал. Үзең кирәк тапкан иң оста алыпларны, мәргәннәрне алаемнан сайлап ал. Кирмәнне алуга, Фанәгүргә хәбәр җибәр. – Олуг хан хәзинә башы кавханга бармак изәде. – Кавхан, баһадирга хан казнасыннан Дәмәшкъ сәүдәгәрләреннән алган көмеш табак-савытлар, кирәк кадәр корал, көтүлегемнән ат бир. Баһадир, бүләкләрне болгар белән сәүдә итәргә килешкән кабилә башлыкларына бирерсең. Кайтышлый каенишем Көбер ханга керерсең, аңа Румнан килгән алтын табакны бүләк итәрсең. – Хан тамак кырды, ашап-эчәргә кыстап йөргән табынбашка күз төшереп алды. – Чалбай ханның башын Фанәгүргә җибәрерсең. Кодрак илхан ыруы белән үз биләмәләренә Дәмәшкътән кайткач күчеп китәр. Болгарга асыл корычтан ясалган Дәмәшкъ кораллары кирәк. Кодрак илхан шунда чыгып китәр. Мин әйттем!

Илбарыс баһадир хан биргән әйберләрне артында басып торган ярдәмчесенә сузды, бирде дә хан алдында бил бөкте.

– Олуг хан, атам, йөкләгән ышанычың аклармын. Итил-Чулман буендагы халыклар белән сәүдә эшләрен җайга салырмын. Болгарның Өске Кирмәнен кайтарып алу өчен гомеремне дә кызганмам.

– Сувар кавхан, орыш атларының башы, баһадирга иң яхшы атларны бир, – диде хан, – орышларда даннары арткан алыпларым бир. – Хан карашы белән алостаз Дәянны эзләп тапты: – Алостаз Дәян, сине Илбарыс баһадир белән җибәрәм. Мин әйттем!

Алостаз Дәян, озын, чандыр гәүдәсен урталай бөкләп, ханга ризалыгын белдерде.

– Инде ашагыз, эчегез, – диде хан. – Табыната, кыста кунакларны, китер кымыз, китер әче бал.

Ашап-эчкәч, табындагылар шаулаша башладылар. Кубрат хан ханша Аппак белән киңәшеп утырды. Шуннан хан кинәт күтәрелде дә:

– Халаек, кунаклар килү хөрмәтенә, илхан Кодрак белән Илбарыс баһадир юлга чыгу хөрмәтенә иртәгә диңгез буенда Кызкуыш туе уздырырга булдым. Сөрәнчеләр, халыкка бүген үк оран салыгыз. Мин әйттем.

Көтелмәгән бу хәбәрне күтәреп алдылар, өйләнмәгән баһадирларның түбәләре күккә тиде, баш киемнәре чөелде, ул да түгел, сөрән салучылар, иртәгә Кызкуыш туе, орыш уеннары була, дип оран сала-сала, калага чыгып киттеләр. Барысы да белә иде: бу төндә, бу төндә генә түгел, бу ике төндә бер генә кыз да керфеген йоммаячак, сөйгәнен-сайлаганын уйлап чыгачак, Тәңредән сөйгәненең куып җитүен теләячәк.

Кодрак илхан да, Илбарыс баһадир да юлга Кызкуыш туеннан соң гына чыгып китәргә өстәмә боерык алдылар. Шул боерыкны алганнан соң, Илбарыс баһадир урынына килеп утырды һәм Чәчкәдән күзен дә алмады. Ханша баһадирның бу карашын тагын ошатып бетермәде. Мәҗлес тәмамланып бетәр-бетмәс, Чәчкәне ияртеп чыгып китте.

Аш бүлмәсендә Кубрат хан һәм яучылар гына калды.

4

Башта төптәңре Ирсан Илбарыс баһадирны эзләп табарга булды. Ул да кимсетелгән кеше, бүген-иртәгә Өске Кирмәнгә китә, төптәңре аңа да күңеленә килгән шиген сөйләргә тиеш. Ятим бала аны ярата, хөрмәт итә, аңа ышана. Ятим угланны Кубрат хан кимсетте. Дөрес, углан юкка өмет итә, булмастай хәлне өмет итмәсен иде. Әйтергә кирәк, хан кызы Чәчкәгә өмет тотма, дияргә кирәк. Баһадир аны аңлар, ул аны улыдай якын күрә. Ни өчен? Төптәңре белә дә, белеп тә бетерми кебек иде, әмма ниндидер бер аңлашылмаган хис аны шул балага тарта иде. Әллә инде анасын яраткангамы?.. Әллә мәхәббәт дигән нәрсә шулай аналарыннан балаларына күчәме?.. Тәңре үзе шулай яздымы икән әллә аңа?..

Иң әүвәл Илбарыс баһадир аңа ярдәм итәр. Кубрат хан картайды, әнә үзе үк, эт картайса ятып өрер, дип әйтә. Аның урынына илханнарның берсен хәзерләргә кирәк. Кемне, кайсы угланны?.. Менә монысы караңгырак иде әле төптәңре өчен, әүвәл илханнарны сыныйсы бар иде. Кайсы нинди уй белән яши?.. Бу эштә Илбарыс баһадир төптәңренең беренче ярдәмчесе булыр. Углан илханнар белән бергә уйнап үсте, бер табыннан ашады, бертөрле кием киде. Әйе, олуг хан булып бары тик төптәңре Ирсан теләгән илхан гына ак киездә күтәрелергә тиеш.

Ишегалдына төптәңре килеп керүгә, кораллар караштырып утырган Илбарыс аптырый калды.

– Углан, әйдә әле йөреп керик, – диде төптәңре, күңел тынычсызлыгын сиздереп.

Баһадир төптәңрегә карусыз иярде. Урамга чыктылар, илханнар яшәгән урамга юнәлделәр. Сөйләшмәделәр, күңелләр сөйләште. Илбарыс баһадир бу кешегә гадәтләнеп килә иде инде.

– Углан, – диде төптәңре, үз урамнарына килеп чыккач. – Углан, ташлама мине. Мин синең кебек үк ятим кеше. – Төптәңре туктады да баһадирның күкрәгенә кагылып алды.

Илбарыс баһадир ни кылырга белмичә каушап калды:

– Төптәңре, төптәңре, мин сине ташламам, мин сине атамдай якын күрәм, – диде.

Тел очына рәтле сүз килмәде.

– Углан, мин синең анаңны ярата идем, өйләнмәвемнең сәбәбен беләсең… Олуг хан теләмәде… Сиңа ул кызы Чәчкәне бирмәс, кансыз ул, шәфкатьсез…

– Олуг хан андый түгел, түгел, төптәңре. Әйтмә алай, минем сиңа рәнҗүем бар…

– Рәнҗе, – диде, кисәк кенә читкә тайпылып. – Рәнҗе, баһадир, рәнҗи-рәнҗи кимсетел… – Һәм төптәңре борылды да китеп барды.

Баһадир кире өенә кайтты, әмма төптәңре белән очрашудан соң тиз генә йокыга китә алмады.

Иртән баһадирны уң кулы Адай уятты:

– Баһадир, баһадир, кояш чыга, Тәңредән матур көн телик.

– Матур көн телик. Адай, төптимерчегә барыйк, яхшы кораллар алыйк. Төптимерче ясый коралларның асылларын.

Яңа туган көнне каршы алгач, ашадылар-эчтеләр дә тимерчеләр урамына киттеләр. Тимерчеләр урамына килеп кергәндә, анда чаң да чоң тимер чүкиләр иде инде. Тимерчеләр Кубрат хан алаена калканнар, сөңгеләр, кылыч, хәнҗәр, уклар, бик оста итеп очлым, күкрәк, терсәк, тез башы каплагычлары ясыйлар иде. Көбә ясаучылар аерым – көбәне фарсыдан килгән осталар ясый. Әйбәт кылычларны, хәнҗәрләрне, ятаганнарны греклар җитештерә. Баһадир таныш грек алачыгына юнәлде. Төптимерче грек, аларны күрүгә, җирән сакалын сыпырып, ике куллап күреште, түрдәге сәкегә әйдәде. Тимерченең билендә үгез тиресеннән теккән алъяпкыч, чылгый мыегының очлары көйгән, күзләрендә мут елмаю. Алачык түрендәге сәкегә утырышкач, төптимерче тамак кырды:

– Баһадир, хак булса, миңа җитте: сине олуг хан Өске Кирмәнгә җибәрә икән?

– Җибәрә, төптимерче. Шул сәбәпле миңа корал кирәк.

– Болай булгач, – диде төптимерче һәм, кузгалып, ләгәндә кулын юып килде. – Тавир, күрек басуың туктатып тор әле.

– Сине түләү борчый кебек, төптимерче?

– Тимерче Агасике коралларын алтынга гына сата, баһадир. Белеп кердегезме икән?

– Белеп кердем, төптимерче Агасике. Белеп кердем. Әүвәл коралларың күрсәт, оста.

– Корал булыр ул. Тавир, чыгар тауарны, барысын да чыгар. Баһадир әнә Өске Кирмәнгә яу белән китә, ә анда минем кардәшләр дә бар. Алып бармас микән төптимерче Агасикене дим, ә?

– Җаны теләгән җылан ите ашаган, төптимерче. Ниятең изге булса…

– Әй, Тавир, уклар да китер.

– Юк, төптимерче, укларны синнән алмыйбыз. Укны грек ясый белми, укны болгар оста ясый.

– Анысы хак, – диде Агасике, килешеп, аннан соң баһадир каршына өелгән коралларга ымлады. – Болар барысы да минем кулдан узды, баһадир. Юньгә бирәсем килми диюем…

Хикмәтле кеше иде төптимерче. Гомере буе диярлек Фанәгүрдә яши, әмма үз диненә ышана, муеныннан тәресен салганы юк. Кайбер греклар исә, болгарларга килеп төшүгә,далага чыгып китәләр, үз йолаларын бөтенләй оныталар. Болгарларның иркен яшәүләре, гореф-гадәтләре ошый булса кирәк. Канун кешене кимсетә, буйсынырга мәҗбүр итә, ә болгарлар бернинди канунга да буйсынмыйлар, аларның беркатлы, әмма кешене рәнҗетми торган гореф-гадәтләре бар. Канун астында тыелып, басылып яшәгән кеше, далага качып күчмә халык арасына эләккәч, иркенләп сулыш алып куя. Менә кайда икән ул җәннәт, ә аларга чиркәү әһелләре, ул җәннәтне үлгәч кенә күрерсез, диләр.

Баһадир кораллар өчен төптимерче Агасикенең учына уннан артык көмеш дирһәм салды. Төптимерче дирһәмнәрне алъяпкыч кесәсенә койды, уңлы-суллы чукынып алды. Шуннан соң гына тимерчеләренә кул изәде, янәсе, башлагыз.

Төптимерче алачыгында өч-дүрт кол тота иде. Кубрат хан тарафыннан болгарларга кол тоту тыелса да, Румнан күчеп килгән осталарга рөхсәт ителә иде. Бүген тимерчедә ике кол эшли. Берсе чүкеч белән эш итә, икенчесе күрек баса. Дәү чүкеч белән эш итүче кол аксыл чәчле, зәңгәр күзле, урта буйлы адәм иде. Баһадир аның юан беләкләренә карап торды-торды да:

– Агасике, сат миңа бу колың? – диде.

Грек хәйләкәр елмайды, кол ягына күз төшереп алды, аннары, чылгыйланып килгән, очлары көйгән мыекларын сыпырып:

– Колым сатмыйм, мин аны үзем белән алам, – диде.

– Кил әле бире, – диде колга баһадир. – Әй син, бире кил, дим!

Кол теләр-теләмәс кенә алар каршына килеп басты. Баһадир аны янә баштанаяк карап алды.

– Мин аны шул ике-өч ел эчендә менә дигән тимерче иттем, баһадир.

Илбарыс баһадир төптимерчегә ун бармагын тырпайтты.

– Сатмыйм, дидем, баһадир. Мин аны үзем белән алам. Минем синең алаеңда буласым килә, баһадир.

Шулчак кол тимерче дәү чүкече белән җир идәнгә орды.

– Беләге юан берне егар, белеме бар меңне егар, дигәннәр, хак әйткәннәр өлкәннәр, – диде Агасике.

– Кабаланма, – диде баһадир колга. – Ирекне җиргә баш орып алмыйлар, яу чабып алалар. Мин риза, Агасике, җыен. Китәсе көнне сиңа Адай хәбәр итәр.

Төптимерчедән чыккач, алар кием тегүчеләр, савыт-саба, чүлмәкчеләр урамнарыннан уздылар һәм төпсарай боҗрасына килеп чыктылар. Әнә төптәңре өе. Төптәңре Ирсанны күргән бер кеше аңа бил бөгә, ак юл тели. Кыска муенлы, иңенә бигүк күзгә ташланмаган чапан салган, башына туладан баскан кәләпүш кигән, күкрәгенә уч төбеннән зуррак кояш сурәте төшерелгән алтын тәңкә таккан төптәңре, юлыңда очрап, күзеңә туры караса, бер мәлгә каушап каласың. Бу кешедә Тәңре үзе биргән илаһи көч бар сыман. Үзенә шикләнебрәк караган, каршы килгәндә бил бөкмәгән кешене төптәңре туктатыр да: «Тәңренең көче чиксез, ул бер мизгелдә җир йөзендәге һәммәбезне юк та итә ала, шушы җирдә гөлбакча да булдыра ала. Җирдәге һәммә тереклек Тәңре кодрәте белән яши. Барча нигъмәт тә, җир куеныннан чыккан май да Тәңренеке. Тели– бирә, тели – тартып ала. Синең өстеңдәге чапан да аныкы. Ышанмасаң, кояшка бак, бераз карап тор», – дияр.

Кеше күккә карый, кояшта күзе чагылудан ни кылырга белми, шуннан кеше төптәңренең сүзләренә ышана, аңа бил бөгә-бөгә китеп бара.

Төптәңре аларга каршы очрады. Баһадир да, уң кулы Адай да, күкрәкләренә кулларын куеп, аңа бил бөктеләр.

Төптәңре, алар белән исәнләшүгә, баһадирны җитәкләпалды, туры Аспарух илхан өенә алып китте. Илхан өенә ул, үз-үзенә ышанып, ишекне каерып ачып керде. Илхан аларны гаҗәпләнебрәк каршы алды.

– Төкле аякларыгыз белән, кунаклар, түрдән узыгыз, – диде илхан һәм чаршау артындагы хатынына нидер әйтергә өлгерде. – Утырышыгыз, кадерле кунаклар. Каравыш, кунакларга кымыз китер!

– Эчемлек тә биримме, илханым? – дип, чаршау артыннан каравыш кыз килеп чыкты.

Ләкин кымызны каравыш кыз түгел, илханның хатыны алып керде, ул тыйнак кына кунакларга баш иде, чүлмәк белән кымызны түр яктагы таш өстәлгә куйды, чокырлар китерде. Шуннан ул баһадирны чаршау артына дәшеп алды.

– Баһадир, каенсеңлем сине ярата. Атам-анам риза булсалар, мин Кызкуыш туенда аннан тоттырыр идем, ди.

– Нәрсә сез анда пышылдашасыз?! – дип, алар янына илхан килеп керде. Шул чакта урамда сөрәнченең Кызкуыш туена чакырган ораны ишетелде.

– Мин баһадирны Кызкуыш туенда катнашырга котыртам, – диде яшь хатын.

– Котыртма, башта Өске Кирмәнне алып, угры Чалбай ханның башын Фанәгүргә җибәрсен, – диде илхан һәм баһадирны түр якка алып чыгып китте.

Барысы да өстәл тирәли утырышкач, төптәңре сүз алды.

– Илхан Аспарух, – диде ул, кулындагы мөгезне кыса төшеп. – Буйтур Аспарух, әйтче миңа, олуг хан нигә гел философ Иоанн Фасиан белән көннәрен уздыра?

– Төптәңре, атам яуда яралангач, аны грек табибы терелтте. Алимче белән син булдыра алмадың. Әйтмә сүз грекларга, алар Болгарны утрак тормышка күчермәкчеләр. Алар миңа да якын халык. Хак, минем гомерем җәйләүләремдә уза… Алай да, алай да, төптәңре…

– Хуш, – диде төптәңре һәм мөгездәге эчемлекне күтәреп эчеп җибәрде. – Хуш, илхан. Син дигәнчә булсын. Әмма ил өстенә яу килгәндә, Кубрат хан ни кылыр?! Греклар сиңа кылыч тотмас, грек Фанәгүрне, Кубрат хан җәйләүләрен якламас. Ханга элек болгар белән көтригур кирәк иде, хәзер грек кирәк булдымы?!

– Мин олуг хан түгел, төптәңре. Мин бары тик илхан гына. Соңгы сүзне миңа әйтергә бирсәләр, мин дә грекларны яклар идем…

– Болгар грек түгел, аның дине дә, өне дә башка. Император илчесе Иоанн Фасиан Болгарга христиан динен таратырга килгән, империя Болгарны үз канаты астына җыймакчы…

Менә илханның хатыны, килеп кереп, ирләрнең сүзен бүлдерде:

– Ирләр, иртәгә Кызкуыш туе, баһадирга эчемлек бирмәгез. Аның кыз куасы бар, – диде ул, башындагы калпак һәм күкрәкчә тәңкәләрен чылтыратып.

– Җитте, җитте, хак сүз, җитте, без киттек, – дип, төптәңре беренче булып урыныннан купты.

Аннан соң алар Батбай илханга сугылдылар. Өлкән илхан аларны колач җәеп каршы алды, түр якка алып кереп китте. Һәм каравышларына:

– Эчемлек, ризык китерегез! – дип кычкырды.

Алга килгән эчемлекләрне татып карагач, төптәңре Батбай илханга да шул ук сорауны бирде.

Бу сорауны көтмәгән өлкән илхан чокырны өстәлгә куйды, бертын шәмәхә эчемлеккә карап торды:

– Кеше чүлмәк түгел, төптәңре, аны чиртеп карап кына белеп булмый. Атамның философны сынап каравыдыр…

Җавап төптәңрене канәгатьләндермәде, әмма илханның кырт кисмәве аңа ошады.

– Илхан, атаң картайды, ә син – өлкән углан. Атаң әнә үзе үк, эт картайса ятып өрер, ди. Ятып өрергә генә калды атаңа, өлкән илхан. Яу чабарга кирәк. Кардәш хазарларга түгел, антларга, маҗарга, угорга. Ә олуг хан кул кушырып утыра. Өске Кирмәнне Чалбай хан алды. Кирмәнгә каршы кимендә ике төмән алай җибәрергә иде, ә олуг хан бер төмән йырмач алай җибәрә. Чалбай ханның баһадирны җиңеп куюы бар. Олуг хан булсаң, син ни кылыр идең, илхан?

– Минме? – диде Батбай һәм тураебрак утырды. – Мин иң әүвәл Фанәгүрдән грекларны куар идем, тугандаш хазар каганына барып баш орыр идем.

Төптәңре як-ягына карап алды, түшендәге кояш сурәтен сыйпап куйды.