Текст книги "Сайланма әсәрләр. Том 2. Кубрат хан. Илчегә үлем юк / Избранные произведения. Том 2"

Ары таба баскычлар бетте, кам да туктады, куе яфраклар каплаган кеше сыярлык кына тишекне ачты. Аста су шаулый иде.

Кам сүзсез генә кире борылды. Манарага җиткәч, янә әфсен укып диварга кагылды, дивар янә үз хәленә кайтты.

Әмир Хаҗи, ашыга төшебрәк, манарадан чыкты һәм, янында камны күрмәгәч, чак кына кычкырып җибәрмәде.

Әгәр дә мәгәр бу мәлдә әмир Хаҗига, кояш тотылачак, дөнья бетәчәк, ахырзаман килде, дисәләр, бу кадәр гаҗәпләнмәгәнбулыр иде. Ул йөгереп манара эченә керде, кам кагылган диварны этеп-төртеп карады, мәгәр һичнинди ишек тә, эз дә күрмәде. Әмир Хаҗиның мизгел эчендә башына әллә ниткән уйлар килде. Ул монда кәрвансарай сала, ә Шайтан манарасын күзәтү урыны итә. Чулман елгасыннан түбән төшкән һәм югары күтәрелгән сәүдәгәрләр аның уч төбендә кебек булыр, кораблар биредән йөзәр чакрымнан күренәчәк… Яу килгән дошманны әйтеп тә торасы юк…

Шушы хәлдән соң әмир Хаҗи Болгар камны күрмәде. Кемдер аңа әйтте, имеш, Шайтан каласына нигез салырга килгәч, җир астыннан диярлек кам килеп чыга һәм кала нигезенә үзен тереләй күмәргә куша. Ташчылар аннан көләләр, ә инде кам үзе нигез өчен казылган чокырга кереп яткач, ни кылырга белми аптырап калалар. Шунда ташчылар янына кала салырга фатиха бирергә килгән шәех Игәнәй болар янына килә һәм, иблисне күмгән кешенең урыны оҗмахта булыр, дип, камны күмәргә куша. Мөселманнар арасында оҗмахка керергә теләүчеләр бик тиз табыла. Шулай итеп, Болгар кам Шайтан каласы нигезенә күмелә.

Шул хәлдән соң икенче көнне үк әмир Хаҗи, хәрабә манара төбәгенә кала салырга рөхсәт сорап, атасы Сәлим хан янына барды. Атасы аны теләми генә кабул итте. Атасының Владимир кенәзе Андрей Боголюб белән мукшы һәм ирҗә җирләре өчен бәхәскә кергән чагы, кәефе юк, угланының теләген тыңлап бетерер-бетермәс үк:

– Сала бир! – диде.

…Әмир Хаҗи Шайтан каласына кермәде. Ат тезгененнән тотып, яр буйлап йөри-уйлана торгач, кайтып китәргә булды. Шайтан каласына нигәдер аягы тартмады.

14

Көн үткән саен, кәтиб Хафиз өчен дөнья тарая барды. Казан кирмәненнән кайтканнан соң, атна гомер үтеп тә китте. Ә Сәлим хан аны чакырмады да чакырмады. Иллә бу хәл озакка бармас, тиздән ул Сәлим хан алдына басар. Аның тарафыннан булмаса да, явызлык кылынды: вәзир Исхак хан оныгы Галине яңа кала нигезенә корбан итте. Күп тә үтмәс, ул төбәккә меңләгән ташчыларны куып китерерләр һәм Гали олан күмелгән Чияле тауга сарай торгыза башларлар. Каланы оста Алпар углы Дәүран сызымнарына карап салачаклар икән, кәтиб Хафизга моны Камай әйтте. Сарай корты Камай белми буламы, димәк, дөрес. Әйе, кала күтәрелер, тиздән ул төбәккә төрле илләрдән сәүдәгәрләр агыла башлар, базар урамнары умарта күчедәй гөжләп торыр, ләкин берәү дә биредә булган фаҗигане искәрмәс. Белгәннәре дә дәшмәс, чөнки ханның нәфрәтеннән куркыр. Хәер, Сәлим хан анда булганнарның берсен дә исән калдырмас, шаһитларның барысыннан да арыныр, хәтта кәтибе Хафиздан да, чөнки ул да анда булган хәлләргә шаһит.

Алай да кәтиб Хафиз тыныч иде. Гали оланның исән-имин булуын фәкать ике генә кеше белә: ул һәм сәүдәгәр Биккол. Кәтиб Хафиз, утлы табага бастырсалар да, бу турыда беркемгә дә әйтмәс, Биккол янә дәшмәс. Башкалар күрмәде, кам барысын да җиренә җиткереп эшләде. Кайтырга чыккач та, юлда чакта да, Бөек калага җитәрәк тә һәммәсе дә Гали оланның яңа кала нигезенә корбан ителүен сөйләделәр. Хәтта бу хәлнең алай түгел икәненә инанган кәтиб Хафиз да курка калган иде. Гали оланны кам коткарып кала алмаган булса? Биккол аны Үргәнечкә алып китмәгән булса? Йа Хода, йа Хода, әллә нинди уйлар килә башка. Кәтиб Хафиз чынлап та курка калды. Бу куркуы соңрак та китмәде, чөнки аны Сәлим хан дәшмәде, гүя аның өчен кәтибе юк та иде. Шуннан шиккә калган иде кәтиб Хафиз. Уйлана торгач, үзен янә тынычландырырга кереште. Әйе, ул аны күрмәде, ләкин ул исәндер, аны сәүдәгәр Биккол Үргәнечкә алып киткәндер, хәзер инде алар Саксин каласын узып баралардыр. Әлбәттә, Гали олан һични аңламый калгандыр, соңрак Биккол белән юлга төшкәч, тегесе барысын да аңлаткандыр. Барысын да уен итеп кенә кабул иткән олан үртәлеп җылап алгандыр, аннары тынычлангандыр, чөнки ул чынлап та яңа кала нигезенә корбан ителергә тиеш булганын һәм моны эшләргә кем дә булса түгел, бабасы Сәлим хан үзе боерган икәнен аңлагандыр.

Кәтиб Хафиз Гали оланга иртәгә буласы хәлне аңлатырга теләгән иде, хан оныгы аңа ышанмады, ул барысын да уен итеп кенә кабул итте. Әйе, ышанырлык хәлме соң! Кәтиб Хафиз аңа бу турыда яңадан сүз кузгатмады, һәм олан үзе дә сорамады. Әле булса күз алдында, кәтиб Хафиз угланны кочагына алды, юаткандай итте. Ә бит ул аның белән саубуллашты… Әйе, кәтиб Хафиз тантана итәргә тиеш иде, хаклык җиңде, тик әллә нигә күңеле тыныч түгел, гасабилана, хафалана. Бу серне кемнең дә булса ачуы бар иде. Кем? Биккол. Ул аңа ышана, сәүдәгәр моңа бармас. Аннары ул ерак. Вәзир Исхак? Аның үз хәле хәлдер. Шымчы азатлар? Аларны икенче көнне үк Җаек буена озаткан Сәлим хан. Әйе, Сәлим хан чынын белсә, ни инсафлы кәтибе Хафизны да җәллад балтасы астына куярга оялмас. Гаделлек, хакыйкать турында көн-төн сөйләсә дә, Сәлим хан иң якын кешеләрен җәллад балтасы астына сала һәм мыскал да вөҗдан газабы кичерми иде. Кем-кем, кәтибе Хафиз бу хакта бик яхшы белә.

Хаклык.

Ни ул? Нигә хаклыкны яклаган кешеләрне һәрчак эзәрлеклиләр дә алардан котылу җаен карыйлар?

Янә бер хәл кәтиб Хафизның күз алдында тора. Кайтыр якта Ибраһим каласына килеп кергәч, кала бие Ягъкуб капкасыннан яшь бер кыз чәчрәп чыкты. Хан азатларын күрде дә, канатланып киткәндәй, очына-очына аларга каршы йөгерде. Әмма азатларга җитәрәк шып туктап калды. Хан вәкилләре һәм варислары арасында Гали углан юк иде. Кыз вәзир Исхакка таба ымсынып куйды, ә ул аның ягына күз дә салмый үтеп киткәч, Булат оланга дәшмәк итте, әмма Булат та кызны күрмәмешкә салышып узды. Бу хәлне күреп, йөрәге юл өстенә өзелеп төшәр дәрәҗәгә җиткән Хафиз да кызга күтәрелеп карарга базмады. Барыбер юата алмас иде, аннары ул үзен, нәкъ менә үзен, ошбу кыз бала алдында гаепле итеп тойды. Берара киткәч, Хафиз артына борылып карады. Аның каерылып каравына юл читендә басып калган кыз янә бер талпынып алгандай итте, тик янә тукталып калды һәм, бөтенләй өметен өзеп булса кирәк, ике кулы белән йөзен каплады да сыгылып төште. Капкадан кызның ата-анасы чыкты, сулкылдаудан иңнәре калтыраган кызны, җитәкләп, юата-юата, ишегалдына таба әйдәделәр.

Икенче атнада гына кәтиб Хафиз янына бусагабаш Камайның ярдәмчесе килде. Ул, кыяр-кыймас кына, кәтиб Хафизны хан сараена дәште. Кәтиб Хафиз кара савытын билбавына элгән күн капчыкка салды, очлап куйган каләмнәрен түшенә тыкты.

Сарайга килеп керүгә, Хафиз ханга баш иде, сәлам юллады, әмма күтәрелеп карарга кыймады, үз урынына үтеп утырды, кара савытын өстәлгә куйды, бөкесен ачты, каләмнәрен өстәлгә тезеп салды. Шуннан соң гына хан ягына сирпелеп алды. Ханның чапаны астыннан кызыл итеге күренә. Чапан яңа, көмеш һәм алтын җепләр катыштырып тукылгангамы, җем-җем итә. Ханның башында кеш тиресе белән каелган бүрек, бүрекнең өске ягы затлы асылташлар белән бизәлгән, кулында кам таягы. Кәтиб Хафиз белә, бу таяк бик күп сергә ия. Таяк затлы ташлар белән бизәлгән. Таяк дык итеп идәнгә кадала икән, димәк, ханның кәефе юктыр, ә инде хан кулындагы серле таяк алдына килеп баш орган кешенең аркасына йомшак кына кагыла икән – ханның сиңа киңәше бар, башың күтәр дә дикъкать белән тыңла; таяк ханның тәхетенә сөялә икән – тыныч бул, борчылма, гасабиланма, ханның кәефе күтәренке, йомышың йомышларга ашык.

Менә ничә ел инде Сәлим хан янында Болгар тарихын язып утырган кәтиб Хафиз өчен боларның берсе дә сер түгел, әмма ханның хикмәтле хәлләрен белмәгән кешеләр дә килгәли иде тәхет каршына, ялгышып куючылар да бар – анда инде Сәлим ханнан шәфкать көтмә. Суктырмаса да, кимен куймый – куып чыгарырга да кушуы бар.

Кисәктән кәтиб Хафиз хан алдында үзен гаепле хис итә башлады. Яшен тизлеге белән зиһенен яман бер уй ярып узды: сәүдәгәр Биккол Гали оланны Сәлим хан кулына кайтарып биргән булса?..

– Хафиз, – диде хан, кәтибенең уйларын сизгән кебек. – Син анда барысын да күрдеңме? Нәрсә авызың ачып каттың?! Әйт, күрдеңме, дим, оланны корбан иткәнне? Нәрсә син гаепле кеше сыман дәшмәс булдың? Әллә чынлап та гаебең бармы?

Хафиз, үзе дә сизмәстән, гаебем бар дип чак кына ияк какмый калды, тел очына килгән сүзен көчкә йотты.

– Мин анда бернәрсә дә күрмәдем, хан.

– Күрмәдең? Күзең бәйләгәннәр идеме? Менә нәрсә, кәтиб, син миңа яңа кала салынасы төбәктә булган хәлләрне түкми-чәчми язып бир. Бар, катып торма каршымда! Иртәгә язмаң миндә булсын!..

Кәтиб Хафиз, тез буыннары бушавын тоеп, борылды да ишеккә юнәлде, ул аркасы белән тойды: хан аңа карап тора. Ни хакында уйлый микән хан? Муены нечкә, җәлладка чабуы кыен булмас дип калдымы?

Шулай дип уйлауга, кәтиб Хафизның аркасына суык йөгерде, хәтта ул җәллад чабып ташлаган башын күргән кебек булды. Кайтып керде дә бүлмәсенә, ятагына ауды, бөтен тәне калтырый, йөрәге ярсып тибә иде. Шактый озак бөкшәеп яткач кына, торып, өстәле янына килеп утыра алды. Кара савытын чыгарды, каләмнәрен тезеп салды. Алдында ап-ак кәгазь, зиһен таркау…

Язылмады.

Сәлим хан кәтиб Хафиздан көнләмәде, гәрчә ханбикә Зөбәрҗәт еш кына аның янында булып, кызы Назлыгөлгә сабак бирсә дә. Сәлим хан кәтибе янына берничә тапкыр ханбикә кереп киткәч, махсус ясалган ярыктан аларның нишләүләрен күзәтеп торды. Әмма кәтиб бер генә шикле хәрәкәт тә ясамады, хатын-кызны котыртырлык, аздырырлык бер кәлимә сүз әйтмәде. Хак анысы, янына ханбикә килеп керүгә, кәтиб Хафизның йөзе ачылып китәр, юка иреннәре елмаюга җәелер иде, мәгәр шуннан артмас. Кәтиб Хафиз ханбикәгә тарихтан өзекләр укыр, төрки шагыйрьләренең яңа китапларын укып һәм үзен кемдер күзәткәнне һәрчак аркасы белән тоеп торыр иде. Нәкъ менә шулай тоемлый алуы кәтиб Хафизны Сәлим хан күз алдында изге җан итте бугай. Һәм ул чынлап та изге иде ханбикәгә карата да, кызы Назлыгөлгә карата да, гәрчә икесен дә күргән саен күрәсе килсә дә. Назлыгөлне ул кыска гына вакыт эчендә укырга-язарга өйрәтте. Сәлим хан кәтибеннән ихлас канәгать иде. Моны күңеле белән тоя торды кәтиб Хафиз. Чөнки ул ханга бернинди дә хилафлык кылмады. Иллә ялгыш тоемлавы да бар иде. Менә хәзер өстәле янына килеп утыргач кына сизде ул аны, хан аннан шикләнә. Кызы Назлыгөлдәнме?..

Башта кәтиб Хафиз хан кызы Назлыгөлне иркә, нәзберек һәм һавалы зат буларак кабул иткән иде. Тора-бара бу уеның расланмавын күрде. Назлыгөл бар нәрсә белән дә кызыксынды, иң мөһиме, җитди китаплар укыды, кайберләрен аңлады, ә аңламаганнары хакында сорап йөдәтте, аңлатуын үтенде, белергә теләде. Тормыш тәмен яңа гына сизә башлаган кыз бала дөньяви хәлләрнең асылына төшенергә тырыша иде. Хафизны иң әүвәл хан кызындагы әнә шул сыйфат куандырды.

Назлыгөлгә унҗиде яшь тулгач, Хафиз беренче тапкыр аның авызыннан оста Дәүран исемен ишетте. Ишетте дә укучысы өчен курка калды. Мәхәббәт кешенең иң-иң яшерен сере булырга тиеш. Башкача була алмый, башкача булганда, ул мәхәббәт була алмыйдыр. Шулай, бары тик шулай дип аңлый иде кәтиб Хафиз, гәрчә үзе бер тапкыр да гашыйк булып караганы булмаса да. Хан кызы хан колы Дәүранга гашыйк. Мөмкин хәлме?! Сәлим хан өчен һич тә мөмкин хәл булмаса да, кәтиб Хафиз өчен мөмкин хәл иде бу. Чөнки ихлас мәхәббәт дәрәҗәләр белән исәпләшми, аның үз кыйбласы, үз карашы бар. Әйе, хан кызы Назлыгөл оста Дәүранга гашыйк. Тарих китабына бу хакта яза ала идеме кәтиб Хафиз? Юк. Чөнки китапны вакыт-вакыт Сәлим хан соратып ала, укый һәм үзенә ошамаган хәлләр хакында язылган юлларны яңадан язарга куша. Шуның өчен кәтиб Хафиз үзенә бер дәфтәр тота, Болгарда булган хәлләрнең иң кызыкларын ул шул дәфтәргә терки бара.

Әле дә ул тарих китабын бер читкә алып куйды, ләкин яза алмады, алдына салган ап-ак кәгазьне дә читкә этәрде һәм өстәлгә яшереп куйган дәфтәрен алды, каләменә үрелде.

«Йа Алла, Мөхәммәдерәсүлулла! Хикмәтле хәлләр хакында язам, кичерә күр бәндәңне. Йа Раббым, барысы да синең кулыңдадыр, берәүләрне хан итү дә, икенчеләрен кол итү дә. Елдан-ел Сәлим хан халыкка ясак салуны арттыра бара, яңадан-яңа кирмән-калалар торгыза, күпләп корал ясата, азатлар санын арттыра. Болар барысы да кара халык җилкәсенә төшә. Моннан ике-өч ел гына элек Ага Базарда бер җиләнне бер алтынга сатып алып була торган иде, хәзер бер җилән өч алтын торадыр. Хан үз халкына ышанмый башлады, сарайны читтән яллаган баһадирлардан саклата, килмешәкләрне куштан итә. Алар ханга ялагайланалар, аңардан илдәге чын хакыйкатьне яшерәләр, җирле халык белән исәпләшмиләр, гореф-гадәтләрен, йолаларын, хәтта җырларын да ят итәләр, юк кына гаепләре өчен дә зинданга ябалар, җәберлиләр. Бу кадәр җәберләүгә халык түзмәс, көннәрдән бер көнне, кимсетелүгә, рәнҗетелүгә түзә алмыйча, кулына корал тотып урамнарга чыгар, хан кирмәненә ташланыр, илдә кан кою китәр».

Кәтиб каләмен бер читкә куйды да уйга калды.

Кем өчен яза әле бу юлларны? Кем мохтаҗ бу юлларга?!

Сәлим хан мохтаҗ түгел, ул боларның барысын да үзе белә, мәгәр берни дә кылмый. Ә бәлкем, белмидер? Шулай да булуы бар ич! Юк, ул язып дөрес эшли. Бу дәфтәрне ул Үргәнечкә Гали оланга җибәрер, киләчәктә Болгар тәхетенә утырырга тиешле кеше тарихта булган хәлләрдән хәбәрдар булырга тиеш. Юкса аның да хаталар кылып ташлавы бар.

Кәтиб Хафиз янәдән ап-ак кәгазьне каршына салды. Ни язарга тиеш ул? Ни язса да, соңыннан җуеп булмас. Булган хәлнең асылын язса, хан аның үзен дә, вәзир Исхакны да кичермәс. Хәер, вәзир Исхакны хан болай да кичермәс, бәлкем әле, кәтибе Хафизны да. Кәтиб Хафиз берәүгә дә үлем теләми. Шуңа күрә Сәлим ханга бер кәлимә сүз дә язмас. Язуның әл-казый Ишкул кулына керүе бар, анда инде шәфкать көтмә. Бер гаепсез кешене дә гаепле итә ала, диләр аның хакында. Шулай ук шәех Игәнәй дә аны акламас. Киресенчә, ислам кануннарын бозучылар дип, Әбүҗаһилләр сафына куяр, һич булмас димә. Шәех Игәнәй яши белә. Тәсбих тарткан саен, ханга кулын суза, хан шәехен буш итми, чөнки кем мактар иде Игәнәй мактамаса ханны? Сәлим хан Болгар дәүләтенең уникенче ханы. Унөченчесе кем булыр? Кәтиб Хафиз Гали олан дип хыяллана. Нинди заманга туры килде Хафиз, ике туган билләренә кылыч тагарга өлгермәделәр, тәхет өчен тарткалаша башладылар, һәм моны башлап җибәрүче Сәлим хан үзе. Хәерле булсын, язганны күрми булмастыр, ахрысы.

Сәлим хан еш кына үзенә кадәр Болгар тәхетендә утырган ата-бабаларын хурларга ярата. Ә бит борынгылар «Атын хурлаган – уңар, атасын хурлаган – туңар» дигәннәр. Аллаһы Тәгаләм, моннан соң Болгар тәхетенә игелекле ханнар гына утыртсаң иде. Андый ханнар юк дия күрмә, Ходаем, кояш янында син булсаң, ай янында йолдыз бар. Ул йолдыз Гали угландыр…

Сәлим хан, борынгы бабаларыбыз йоласына ышанып, Гали угланны милади белән 1167, һиҗри белән 562 елда яңа кала нигезенә корбан итте. Аның уенча, бу чара каланың куәтен, гомерен үстерү һәм озайту өчен кылынган, ягъни җир астында ятучы изге җан каланы зур афәтләрдән сакларга тиеш булачак иде. Борынгы бабаларыбыз надан чакта мондый эшләр килешкәндер, ихтимал. Мәгәр хәзер бу хәл халык тарафыннан яклау табамы? Юк. Әйе, кайда ул нигезенә хан нәселеннән изге нарасыйлар корбан ителгән калалар? Нинди зилзиләләр җимерде аларны, кемнәр җир белән тигезләде? Кайда Бөек Кубрат хан салдырган Фанәгүр дә Бөек Болгар дәүләте үзе?! Олы Идел буйларына килеп сыенган илхан Кодрак, ерак Дунай буйларына барып ил тапкан илхан Аспарух, кайда сез?! Күп тә үтмәде, сез, бертуганнар, бер-берегезне танымас булдыгыз, гореф-гадәтләрегез, иманнарыгыз гына түгел, хәтта телләрегез дә алышынды. Ә бит илегездә яңа кала торгызган саен корбан иткәнсездер, ил-дәүләтегезне мәңгеләштерергә тырышкансыздыр. Хәер, ераккарак китсәк, тагын да әрнүлерәк хәлләребез. Кайда батырлыгы телдән телгә җырланып килгән Бөек Атиллабыз?! Кайда төрки дөньясын берләштерергә йөргән һәм шул юлда һәлак булган илтабар Күлтәгин ырулары?! Кайда сез?! Хөрмәткә ия Кубрат бабабыз, кайда синең Азак диңгез ярларына сыенган болын-тугайларың, иксез-чиксез далаларың?! Угланнарыңа җирләрең бүлеп бирдең дә үзең орыш кырында ятып калдың! Идел буена күчеп килгән Кодрак илхан ыруы ислам динен кабул итте, ошбу дин халык күңеленнән синең исемеңне җуйдырды. Бүген исә монда халкыңа ят булган, ком чүлләрендә туып, илеңә намәгълүм пәйгамбәрләр исеме яңгырый. Килер бер көн, Сәлим хан, синең исемеңне дә онытырлар, ел санын да яңа дин нәүбәтеннән башларлар. Хәзер инде барысы да үзгәрде, ашаган ризыкларына кадәр үзгәрде, тоткан иманнары хакында әйтеп тә торасы юктыр. Гасырлар буе төрки телдә сөйләшкән болгар болгарны аңламас булды, үз чыгышыннан ваз кичкәннәре дә аз түгел. Камиллек җитми халыкка. Ни ул камиллек дип сорамагыз. Әйтеп бирә алмам. Әбүгалисина сүзләрен куллансак, камиллек өч баскычтан торадыр: беренчесе – үзеңә тиң дуслар табудадыр; икенчесе – синең тарафтан ошбу якты дөньяда хыялга бай, һич югы, бер фикер иясе тәрбияләп калдырудадыр; өченчесе – иң әүвәл үз-үзең белән, аннары гаиләң, аннары илең белән камил идарә итүгә ирешүдәдер.

Дөньяви хәлләр турында язылган китапларны күп укыды кәтиб Хафиз һәм укыган саен белгән-таныганы аз тоелды. Иллә һәр китап аңа яшәү өчен көч бирде, киләчәккә өмет өстәде, күңелендә изгелеккә омтылу хисе уятты. Дөньяви хәлләрне башкаларга караганда күбрәк белсә дә, хатын-кыз янында гүя үсмер иде кәтиб Хафиз. Ул хәтта аларга туры карарга оялды. Юк, бу курку түгел иде, һич юк, мәгәр гүзәл хатын-кызларны күрүгә, ниндидер үзе дә аңлап бетермәгән тетрәнү тояр иде. Хан кызы Назлыгөл әлегә дөньяви хәлләрнең асылына төшенеп кенә килә. Гүя ул яз кояшыннан уянган гөлчәчкә, ул гына да түгел, шул чәчкәгә кунган күбәләктер: йөзенә багуга, керфекләре дерелдәп куя, күзләрендә йолдызлар балкый башлый. Күренеп тора, кыз бала бәхетле, ул гүя мәхәббәт чәчкәсеннән бал җыярга төшкән. Бераз әсәрләнгән, гаҗизләнгән…

Хан кызы аның каләменә ябышты. Йа Хода, алиһә үземе әллә? Хода үзе җибәрдеме, хан кызы, әллә күктән төштеңме? Рәхмәт сиңа, Назлыгөл, мөгаллимең кулыннан тотып калдың. Сәлим хан пәйгамбәр түгел, мин аңа хикәятем язмамдыр. Кичерсә кичерер, кичермәсә, башымны җәллад балтасы астына куярга боерыр. Әлегә бар канун да аның кулында. Киләчәктә алай итә алмаслар. Җәмгыять аңы үскән саен, аның кануннары да алышына торыр, гаделлек ягына, хаклыкка таба. Мәгәр бүген кануннарны бер хан чыгара һәм үзе үк тормышка да ашыра. Фаҗигале көннәр кичерә Болгар.

– Хат языйм әле, мөгаллимем?

Нигә дип сорамады, чөнки белә иде, күтәрелеп күзләренә генә карады – мәхәббәт нурлары биешә иде хан кызының кара күзләрендә.

«Димәк, оста Дәүранга гашыйк булуың хак, Назлыгөл, – дип уйлады Хафиз. – Тик берәүгә дә сиздермәсәң иде моны, гүзәлкәй! Сизсәләр, атаң-анаңнан һич шәфкать көтмә, утта яндырмасалар да, суга ташланыр көнгә калдырырлар».

Хафиз аңа ризалыгын сиздереп ияк кага, күзләрен йомып кына кызның сәламен ала. Хан кызы өстендәге ефәк күлмәк тын гына аккан чишмәдәй шуылдый, күзне камаштыра. Назлыгөл тәкәллефсез генә өстәл читенә утыра. Ул мөгаллименнән тартынмый, кыз аны атасыннан да якын күрә. Кыз мөгаллименә таба иелә, көмеш тәңкәләр тезгән толымы кара савытына тиеп зеңләп куя. Кәтиб Хафиз аңлый, хан кызы хат язарга килмәгән, мәхәббәт турында китап укуын тели. Ә бит хан кызы үзе дә бик яхшы укый, иллә нигәдер һәрчак мөгаллименнән укытасы килә. Кәтиб Хафиз хан кызын озак көттерми, үрелеп кенә китап ала һәм кирәк битен ача да сузыбрак укый башлый. Назлыгөлнең күзләрендә моңсулык, кем өчендер кайгыру, борчылу, зарыгу галәмәтләре. Кем өчен икәнен кәтиб Хафиз белә, әмма әйтеп буламы шул хакта. Ул аңа менә ничә тапкыр инде мәхәббәт хикәятен укый. Хикәят укылып беткәч, хан кызы бер ноктага карап уйланып ала. Аннары уфтанып куя да:

– Инде, мөгаллимем, Көнбатыр әкиятен сөйлә, – ди.

Кәтиб Хафиз җайлабрак утыра:

– «Борын-борын заманда Каф таулары артындагы диңгез буенда Көнбатыр яши. Батыр көн-төн көтү көтә икән. Кыш килсә – маллары белән җылы якларга күчә, яз килүгә – яз белән бергә Кара Идел буйларына юнәлә. Ул көн-төн табигать кочагында. Көтүче бәхетле, шат. Көннәрдән бер көнне Көнбатыр җәй алып килгән ике карлыгачны күрә, күрә дә таң кала. Карлыгачлар шундаен иттереп сөешәләр ки, Көнбатыр көнләшеп куя. Шуннан зәңгәр күккә бага, анда ике аккошны күрә. Шул мәлдән Көнбатыр сагышлана башлый һәм сәфәр чыга, ул аккошлар киткән тарафка юнәлә. Көн бара батыр, төн бара, ниһаять, зур елга буена килеп җитә. Бик сусаган була, тез тиңентен суга керә дә кушучына су алып эчмәкче итә. Шулчак колак янында гына ямьле пышылдау ишетә: «Иел!» Көнбатыр иелә һәм елгада үзен күрә. Күрә дә күтәрелеп зәңгәр күккә карый. Шунда аның колагы ачылып, күзләре киңәеп киткәндәй була. Ул аккош сайравын, елга шаулавын ишетә. Мондагы табигатьнең матурлыгына, хозурлыгына Көнбатырның исе китә. Ул иң әүвәл колагына сеңеп калган тавышны эзли, әмма берәүне дә күрми. Шуннан тирәнгәрәк керә, әмма тәүге тавышны ишетми. Көнбатыр судан чыга да яр өстенә менеп ята. Көн көтә ул тәүге ишеткән ямьле тавышны, төн көтә. Икенче тәүлек киткәндә, Көнбатыр янына бер карт килеп чыга. Карт аңа бер сүз дә әйтми, миңа ияр дип ишарә генә ясый. Алда түгәрәк күл күренә, күл күренүгә, карт кинәт юкка чыга, ә күл буенда бер кыз кер чайкый икән. Көнбатыр кыяр-кыймас кына кыз янына килә, сәлам юллый, шуннан соң атын сорый.

– Атым Айгөл, – ди кыз.

– Матур исем, – ди Көнбатыр. – Мин сине бик ерактан эзләп килдем. Ниһаять, таптым. Мин сиңа өйләнергә телим.

– Минем атам бар, минем анам бар, – ди кыз. – Әүвәл аларның ризалыгын ал. Үз атың ничек соң, сәфәрче?

– Атым Көнбатырдыр, – ди егет.

Көнбатыр кызның керләрен күтәреп алып кайта. Аталары Көнбатырны күрәләр дә сөенеп туя алмыйлар. Чөнки ата-ананың угланнары юк икән, бердәнбер кызлары да сазаеп килә икән. Көнбатыр аларга ни өчен монда килүен аңлата. Ата белән ана шундук ризалашалар. Мәгәр шарт куялар: бездә калырсың.

Әнә шулай Көнбатыр Олуг Идел буенда кала.

Күп тә үтми, Айгөл аңа ир бала таба. Аңа Сөябел дип исем кушалар. Бала туган елны әби белән бабай бер көндә диярлек дөнья куялар. Аларны җирләргә дә өлгермиләр, Айгөл авырып китә. Ул да үлә.

Көнбатыр сөйгәне Айгөлне җирләп кайта да Олуг Иделнең ярына барып утыра. Шунда ул кер чайкаучы икенче бер кызны күрә, күрә дә аңа өйләнергә теләге барлыгын, әмма хатыны үлгәннән соң углы калуын әйтә. Кыз риза була. Көнбатыр аны өенә алып кайта.

Анадан ятим калган угыл ел үсәсен көн үсә, буй җиткерә һәм, күп тә үтми, атасының малларын көтә башлый. Атасы ауга йөри, углы көтү көтә, яшь хатын өй карый. Бер тапкыр яшь ана үги углын күрә дә таң кала: үсеп-исәеп киткән, эһ тә итми бозауны күтәреп ала, үгезне мөгезеннән тотып ега. Гашыйк була үги ана углына. Көннәрдән бер көнне атасы ауга киткәч, үги ана углы янына килеп ята һәм хыянәт итәргә өнди. Сөябел сикереп тора да атка атланып далага чыгып чаба. Үги ана моңа бик тә рәнҗи һәм үч алырга була. Ире кайткач, ул аңа «Сөябел мине алдарга теләде», – ди. Яшь хатынның авызыннан бу сүзне ишетүгә, атада Сөябел углына карата коточкыч нәфрәт туа. Әүвәл ул углына ялкыны агач очына җитәрдәй учак ягарга куша, учак дөрләп яна башлагач, аңа шуның аша сикерергә боера. Мәкерле хатын Сөябелнең янып үләсенә куанып бетә алмый, чөнки мәхәббәт һәрчак нәфрәт белән бергә атлар, диләр.

Сөябел учакны сикереп чыга һәм акбүз атына атлана да, атасы белән саубуллашмыйча, Төн илләренә юнәлә. Көн чаба, төн чаба Сөябел. Иртән сызылып таң атканда гына аты бер тугайлыкка туктый һәм кинәт телгә килә:

– Булгарың, иям, – ди.

Шуннан бирле Көнбатырның Сөябел атлы углы мондагы урманнарда яши, диләр. Кайчак ул Олы Идел ярына басып җырлап җибәрә, сөйгәнен эзли икән. Ә ул бар, имеш, болгар кызлары арасында икән. Таң беленер-беленмәс Идел буена чыксаң, аны күрергә була икән, диләр. Кайчак ул сандугач сурәтенә керә дә бертуктаусыз «Сөябел, Сөябел, Сөябел» дип өзгәләнеп сайрый, кемнедер чакыра, кемгәдер дәшә, диләр. Тик аның бер шарты бар икән, бары тик сөя белгәннәргә генә күренә, имеш, диләр. Сөя белмәгәннәргә, ихластан гашыйк булмаганнарга күренми икән, диләр…»

Хан кызы моны, әкият икәнен белсә дә, дикъкать белән тыңлый, мөгаллимен бүлдерми, бары тик чак кына күперенке иреннәре генә «Сөябел, Сөябел, Сөябел» дип кыймылдыйлар иде.

Әкиятен сөйләп бетергәч, Хафиз, сулыш алырга да куркып, хан кызының сусыл иреннәренә карый, ап-ак тигез тешләренә игътибар итә һәм, хатын-кыздагы тиңсез гүзәллекне күреп, карашын читкә ала – үз-үзеннән курка. Мәгәр карашы янә-янә кызның сусыл иреннәрендә, алсу битләрендә туктала, ул инде чарасыз вә гасаби рәвештә кызны күзәтә.

«Кемгә гашыйк син, гүзәл?» дип сорыйсы килә Хафизның. Ул белә: хан кызы оста Дәүранга гашыйк, әмма бу хәлне җитди кабул итми, чөнки хан кызларының язмышы аталары кулында була. Бәлкем, бу чибәрне Сәлим хан Олуг Мөхәммәтнең берәр угланына бирер йә күрше кенәз оныкларына, һич югы, Баян баһадирга? Элек-электән хан һәм кенәз йортларын килмешәк баһадирлар саклаганнар ич. Ханнар кызларын шул баһадирларга биргәннәр һәм шуның белән кан яңартканнар, аларны үз иткәннәр. Килгән кешегә ил алыштыру ни дә, хатын алыштыру ни – аңа алтын, байлык, мул тормыш булсын. Калганы өчен ул кайгырмый, чөнки аның туган иле юктыр, ошбу ил аңа яттыр. Бәлкем, кәтиб Хафиз ялгышадыр. Баян баһадир Болгарга килгәч өйләнмәде, хәер, бәлкем, ул хан кызын көтәдер? Тик Баян баһадир кяфер, ул атна саен чиркәүгә бара, муенында тәре йөртә. Баян баһадир Назлыгөлне сораса, Сәлим ханның каршы килмәве дә бар. Әйе, каршы килмәс. Тик моңа шәех Игәнәй барырмы, никах укытырга ризалык бирерме? Баян баһадир – кяфер, Назлыгөл – мөселман кызы. Сәлим хан шәех Игәнәйгә каршы бармас.

– Мөгаллимем, агам әмир Хаҗи биләмәсендәге Шайтан каласында серле манара бар икән, диләр. Манарага кергән кеше кире чыкмый икән. Миңа бу хакта Баян баһадирның бер азаты әйтте, имеш, анда шайтан үзе яши… Шул Сөябел ятмыймы икән анда, мөгаллимем?

– Сөябел – әкият егете. Шайтан каласында йөзләгән-меңләгән кеше эшли, кирмәнне саклыйлар. Миңа калса, анда бернинди дә шайтан юктыр.

– Ә илче Садак, Олуг Мөхәммәтнең илчесе? Кереп китә дә әйләнеп чыкмый. Аны манарага кертмәскә иткәннәр, әмма ул берәүне дә тыңламаган, диләр.

– Кем сөйләде сиңа бу хакта?

– Инәй, сөт анам, мөгаллимем. Күптән түгел агам Хаҗи анда бер азатны кертеп җибәрә, икенче көнне аны үле килеш елгадан табып алалар…

Кәтиб Хафиз каләмен хан кызы кулыннан алды да өстәлгә куйды, беравык уйланып утырды. Ни әйтә ала ул гөнаһсыз һәм нарасый кыз балага? Берни дә әйтә алмый. Ни әйтсә дә, ул аңа ышанмас. Кешене кеше итүче сыйфат мохиттер. Ә бу кыз бала әнә шундый могҗизаларга ышанып үсә. Болгарның бөек елъязмачысы Ягъкуб Ногман «Тарихел-Болгар» китабына кеше ышанмастай әкәмәтләр язып калдыра. Булган хәлләр белән тузга язмаганнарны бергә бутап бирә. Ул моны бик тә белеп эшли. Юкса ул коры тел белән язылган китапны кем укыр иде? Тарих китабын йотлыгып укырга тиешләр. Менә ничәмә-ничә тапкыр күчерде инде Хафиз «Тарихел-Болгар» китабын, әле булса яңабаштан йотлыгып укый ала. Ул гынамы, укыган саен, яңадан-яңа хикмәтле якларын ача. Кайбер битләрне ул юл аша укый, тасвирланган хәлләрнең асылына төшенергә тырыша. Димәк, яңа кала салынасы төбәктәге хәл хакында аңа язып калдырырга кирәк булыр, тик әле түгел, исән-имин калса…

Иртәгә Сәлим хан аңардан язманы сорар. Язманы укыганда, Сәлим хан үзе генә түгел, аның янында яңа кала нигезен карарга барган һәм андагы хәлләргә шаһит булган Саксин казый, шәех Игәнәй утырыр. Кәтиб Хафиз ялганлый башласа, Саксин казый аны шундук туктатыр, алай түгел, болай булды, ханым, дип, Хафиз өстенә пычрак өяр. Иң әүвәл шәех Игәнәй атылып чыгар һәм вәзир Исхакны җәлладка бирергә кушар. Аннары шәех Игәнәй кәтиб Хафизга ябырылыр, син ни карадың, дип, күзен дә ачырмас һәм шулай ук аны да җәллад балтасы астына салырга кушар.

Кайсы явызлыкны сайларга соң? Хакыйкатьне язып бирсә, Сәлим хан җәлладка бирер, чөнки халык алдында, шәех алдында үзен акларга тырышыр, ә инде булган хәлне яшереп калса, вәзир Исхакны кичермәсләр – хан да, шәех тә.

Авыр халәттә иде Хафиз. Аның әле сарайдан качып китәсе, әле Сәлим хан каршына барып баш орасы килә. Орасы да булган хәлне әйтәсе иде. Тик аңлармы аны Сәлим хан, шундук җәлладны чакырып алмасмы? Әйе, иелгән башны кылыч кисми, диләр. Барырга. Аның яшисе бар, ул Гали оланны Болгар тәхетенә утыртырга тиеш. Бу хәлдән исән-имин котылса, ул Гали оланны эзләргә чыгып китәр. Табар һәм Болгарга алып кайтыр. Ул дәрвиш сурәтендә каладан калага, илдән илгә йөрер, иллә Гали оланны барыбер табар…

Йа Хода, ни уйлыйм. Мин беркая да китә алмыйм, китмәм дә, бу китаплардан, ошбу алиһәдән башка яшәүне күз алдына китерү дә мөмкин түгел. Ул ошбу фәрештәне һәр көн күрергә тиеш. Китапларны да. Ерак Мисырдан, Сәмәркандтан, Бохарадан, Багдадтан, Үргәнечтән, Румнан – кайлардан гына килмәгән алар монда. Барысы да минем кулда, минем йөрәгемдә, иллә алар да язмышларын белмиләр, мин дә үз язмышымны белмим.

Кәтиб Хафиз китап укып утыручы хан кызына күз төшереп алды һәм күңеленә килгән беренче сүзне язып куйды: «Яшәүнең мәгънәсе имандадыр».

Иман?!

Ул тагын ни инде? Кеше имансыз яши алмый. Иман аның аңы, уе, хисе, кылганы, язганы, тормышы, яшәү мәгънәсе.

Йа Хода, тагын ни уйлыйм инде?! Алай дисәң, Сәлим ханның иманы нидән гыйбарәт тә минеке нидән гыйбарәт? Белмисең! Нәкъ менә белмәү сине алга әйдәде, китап артыннан китап укыдың, хакыйкатьнең асылын, иманның изгесен эзләдең, мәгәр ни таптың? Алдыңа куелган сораулар артканнан-арта барды, иманнан читләшә башладың. Шул чакларда син, кәтиб Хафиз, болынга төштең, зәңгәр күккә бактың, сорауларга җавап эзләдең. Таптыңмы? Тапмадың, чөнки син үзең әнә шул серле табигатьнең бөртеге, тузаны. Йа Алла, тагын ни уйлыйм инде! Күк йөзе кам дөңгере кебек дөмбердәп торса да, сорауларыңа җавап таба алмассыңдыр.

Болгар иле синең күз алдыңда таркала, мәдәнияте, әдәбияты чит илләргә таратыла. Кайда син, Саксин каласында яшәгән Бөек Болгар шагыйре Сөләйман Бакыргани?! Сәлим хан сине илдән куды, китапларыңны үргәнечлеләргә сатып җибәрде. Илдән осталар китә, аларны кенәз Андрей Боголюб колач җәеп каршы ала тора. Нигә алмасын, ул аларга мохтаҗ, аңа чиркәү өстенә чиркәү салдырырга кирәк. Кайда син, бөтен дөньяга табиблыгың белән танылган Таҗетдин?! Вафатмы? Инде хан Таҗетдиннең энесе Хәсәнне җибәрде. Син табибларыңны бер чапанга, бер көмеш табакка саттың. Сиңа, Сәлим хан, шагыйрь Әбү Гали килде. Алмадың сарайга. Шагыйрь халкы тынгысыз була, мин тынычлык яратам, дидең. Ә бит сиңа ул корал тотып килмәде, Сәлим хан, шигырь китабы тотып килде, син аны исә тыңларга да теләмәдең. Имеш, синдә шигырь кайгысы юк, дөньяви мәшәкатьләрдән дә гарык. Табиб Таҗетдин «Сырхауларга дәва» китабын язып калдырды. Ул китапны да Олуг Мөхәммәткә бүләк иттең.