Текст книги "Сызып ак нур белән… / Озари душу светом…"

Но гений не был побеждён

В ветхом особняке на одной из улиц Казани умирал измученный болезнью старик. Тихо входили и выходили его ученики – шакирды, молодые учёные, учителя. Иногда старик открывал глаза, слабым движением головы подзывал кого-нибудь и, сбиваясь, начинал жаловаться:

– Вижу плохо… Не слушается рука. Сил нет закончить жизнеописание Габделвали. Кто это сделает после меня? Я буду говорить всё, что помню, а вы записывайте, иначе потомки не узнают…

Ученик садился за низкий столик и начинал записывать то, что говорил старик. Временами больной надолго умолкал. Отдохнув, продолжал диктовать.

В прихожей толпились люди – многие хотели проститься с умирающим. Мулла, приглашённый для чтения «Йасин»[232]232
  «Йасин» – сура Корана, которую читают по умершему или умирающему.


[Закрыть], проявлял нетерпение. Ему не нравилось, что этот мусульманин и перед лицом смерти всё беспокоится о своих незавершённых работах. То и дело слышалось:

– Вот здесь, в этих бумагах история Семипалатинска. Их прислал мне ахунд Валиахмет… Если бы и её завершить, включить в «Мостафад-эль ахбар…»[233]233
  «Мостафад-эль ахбар» – «Извлечение истин» – главный труд Марджани.


[Закрыть]

Уже три года Шихабетдин Марджани прикован к постели, но ни на минуту не оставляет дела своей жизни, продолжает работать. В одном из последних своих писем жалуется друзьям: «Я сильно состарился. Да и лет мне почти уже семьдесят пять. Трудно сказать, смогу ли ещё написать письмо. Прощайте. Когда умру, совершите молитву доброго поминовения. На могилу поставьте простой камень такого размера, чтобы не могли его унести».

Многим правоверным казалось нарушением норм то, что старик обращается к докторам, приглашает к себе в дом учеников, чтобы говорить с ними о делах, вместо того чтобы думать о том, каким он предстанет перед Аллахом. За два дня до кончины он подозвал к себе любимого ученика и прошептал:

– Я не в силах победить болезнь. Жизнь уходит… Постарайся завершить то, что я не успел.

Это было в конце апреля 1889 года. Смерть Шихабетдина Марджани болью отозвалась в сердцах просвещённых людей всего Поволжья, Приуралья, Казахстана, Северного Кавказа. Газеты Казани, Дербента, Оренбурга, Семипалатинска, Астрахани поместили некрологи, в которых выражалась скорбь по поводу того, что ушёл из жизни учёный, просветитель, человек выдающегося ума и энциклопедических знаний.

О творческом наследии Шихабетдина Марджани было много противоречивых суждений, диаметрально противоположных высказываний. В годы увлечения вульгарным социологизмом иные исследователи причисляли его к реформаторам ислама, не видя главного содержания его жизни. Конечно, Марджани отнюдь не отвергал всех теологических концепций, в его мировоззрении, без сомнения, преобладает идеализм. Даты в его трудах отмечены по мусульманскому календарю, многие научные работы написаны на недоступном простому народу арабском языке. Многие факты и события истории он оценивает с позиций буржуазного объективизма… Но сегодня не вызывает сомнения и то, что он был выдающимся просветителем, и если оценивать его деятельность с марксистских позиций, следует, видимо, руководствоваться известным высказыванием В. И. Ленина: «Исторические заслуги судятся не по тому, чего не дали исторические деятели сравнительно с современными требованиями, а по тому, что они дали нового сравнительно с своими предшественниками»[234]234
  Ленин В И. Полн. собр. соч. Т 2. – С. 178.


[Закрыть]. Такой подход позволяет правильно оценить историческую роль Марджани.

Окончив медресе в Казани, он для завершения своего образования в 1838 году уезжает в Среднюю Азию. Здесь он тоже сталкивается с начетничеством и тупой зубрёжкой, от чего страдал во время учёбы дома. Поменяв несколько раз учителей, Марджани переходит к самостоятельным занятиям в библиотеках Бухары и Самарканда. В течение 11 лет он изучает произведения мыслителей Востока, богословие, историю, художественную литературу на фарси, арабском и тюркских языках. В 1849 году Марджани возвращается в Казань и открывает частную школу.

Его лекции привлекали прогрессивно настроенную молодёжь. К нему приезжали за знаниями из многих городов Поволжья, Урала, Сибири, Крыма, Северного Кавказа и даже из Петербурга. В отличие от своих коллег, Марджани – противник зубрёжки. Он стремится вызвать интерес у молодых к науке, к окружающей жизни, пробудить их мысль, выявить способности. Выслушав ответ своего ученика, повторяющего то, что написано в книгах или говорилось в его лекциях, Марджани каждый раз обращается к нему: «А ты сам как думаешь?».

…В основах вероучения и шариате высказано всё, что должен знать человек о мире и его законах, говорят богословы, всё определено, описано и регламентировано. Сомнение было равнозначно неверию. А что же имам Марджани – разве он забыл эти установления? Он заставлял своих учеников мыслить, сомневаться и иметь обо всём собственное суждение. Не случайно учёные-востоковеды назвали Марджани «родоначальником прогрессивного течения среди татар»[235]235
  Бартольд В. В. Соч. Т. 6. – М., 1966. – С. 133.
  Фитрый – табигый.


[Закрыть]. Эти слова точно определяют роль выдающегося просветителя в развитии татарской общественной мысли.

Многие ученики Марджани внесли немалый вклад в науку, стали общественными деятелями, прекрасными педагогами…

Служители мусульманского культа объявляли изучение русского языка смертным грехом и проклинали тех, кто этим занимался. Марджани решительно идёт против духовенства, энергично пропагандируя русский язык и навлекая этим на себя новые проклятия. Сам он выучил русский язык уже на склоне лет, чтобы иметь возможность общаться с русскими учёными-востоковедами, изучать русскую культуру.

По возвращении из Средней Азии он устанавливает тесный контакт с профессорами Казанского университета И. Готвальдом, М. Казембеком, сближается с известным ориенталистом В. Радловым. Вскоре его избирают членом Общества археологии, этнографии и истории при Казанском университете. Он с большим интересом посещает заседания учёного совета, его приглашают как эксперта для исследования старинных арабских манускриптов.

Марджани многое сделал для улучшения работы Татарской учительской школы, которая сыграла большую роль в просвещении народов Поволжья. В ней преподавали и русские учителя. Работа Марджани в одном коллективе с русскими педагогами вызывает большое недовольство у ортодоксального мусульманского духовенства.

Социальной среде, в которой жил учёный, был присущ сугубый консерватизм, дух торгашества, слепая приверженность законам шариата. Поборники правоверия преследовали даже тех, кто осмеливался выйти на улицу с непокрытой головой. Они всячески противились проникновению в среду мусульман любых светских знаний, страшным грехом считали знакомство с русской культурой. Просветительская деятельность Марджани вызывала ненависть к нему этой среды.

Религиозные фанатики Казани распространили слух, будто Марджани принял христианство и ведёт тайную миссионерскую работу, подрывает ислам изнутри. Бывало, когда он проходил по Татарской слободе, где в основном проживали мелкие торговцы, его сопровождала толпа правоверных, выкрикивавших проклятия, угрозы. В любую минуту они могли физически расправиться с Марджани. Однако учёный сохранял достоинство. Он не отступал от своих убеждений, боролся против схоластики в преподавании, продолжал настаивать, что без изучения русского языка невозможен прогресс в татарской культуре, немыслимо подлинное просвещение.

Враждебное отношение мусульманской среды осложняло и деятельность частной школы, которую организовал учёный.

Существование этой школы во многом зависело от пожертвований богатого казанского купца Ибрагима Юнусова. Он был известен своим самодурством, зло издевался над голодными шакирдами на благотворительных обедах. Одна из его любимых шуток заключалась в том, что он приказывал слугам прибить гвоздями к полу башмаки шакирдов, оставленные в прихожей, и, когда шакирды, пытаясь их надеть, падали на пол, веселью богача не было конца.

Не раз пытался он заполучить в свой дом Марджани. Но учёный уклонялся от его гостеприимства. Своей независимостью Марджани вызывал раздражение купца, Юнусов начинает против него кампанию преследования. Все острее ощущается враждебность к Марджани Татарской слободы, поступление пожертвований для содержания школы прекращается. Вот как об этом пишет сам Марджани: «Через некоторое время медресе обветшало, совершенно вышло из строя, дошло до полного разорения. Цель купца заключалась в том, чтобы медресе обвалилось и под обломками погибло несколько человек, вследствие чего поднялся бы бунт, а он смотрел бы на это с наслаждением; или он желал, чтобы медресе совсем развалилось, а шакирды все разошлись, и он тогда мог бы возвести на меня клевету, что мулла отказался от преподавания и не посещал медресе».

В таких невыносимых условиях, кое-как поддерживая школу и шакирдов на свои средства, Марджани вёл занятия ещё 22 года. Когда же школа окончательно обветшала, учёный, уже в преклонном возрасте, переходит работать в обычное медресе и там перестраивает систему преподавания. И здесь ему чинят множество препятствий, донимая требованиями вести занятия по старой программе. В октябре 1873 года 12 имамов города Казани пишут в Духовное собрание жалобу на Марджани. Его на шесть месяцев отстраняют от преподавания. Он с увлечением отдаётся научной работе. Но до конца его дней преподавательская, просветительская деятельность продолжает занимать главное место в его жизни.

Велика заслуга Марджани в привлечении к учёбе татарской молодёжи. Один из первых он начал борьбу с национальной замкнутостью и ограниченностью, доказывая необходимость и плодотворность культурного сотрудничества с русской интеллигенцией, необходимость изучения русской культуры.

В 1870 году в Поволжье разразилась эпидемия холеры. Погибали целые деревни. Местные муллы и их окружение вели яростную пропаганду против русских врачей, посланных в татарские деревни для борьбы с эпидемией. Религиозные фанатики кричали, что лучше умереть от холеры – ведь ничего не происходит на этом свете без воли Аллаха, чем приговаривать себя из-за врачей-гяуров к вечным мукам ада. Как ведёт себя в этой ситуации Марджани, который вошёл в состав комиссии по борьбе с эпидемией? Он составляет и рассылает циркуляры всем служителям культа Казанской губернии, где обвиняет мулл в том, что они способствуют распространению холеры, так как настраивают правоверных против русских врачей. Марджани требует соблюдать санитарные нормы, вести разъяснительную работу среди мусульман, которые не допускают к себе врачей на том основании, что шариат запрещает показывать наготу, скрывают болезни и тем мешают бороться с эпидемией.

Учёный всегда выступал с позиций разума против абсурдных установлений религии, проявляя гражданскую смелость. Шариат запрещал живопись, театр и музыку. Мусульманское духовенство ревностно следило за строгим выполнением запретов. Марджани объясняет своим ученикам, как бессмыслен, например, запрет музыки: если можно слушать пение соловья (а как же его не слушать?), значит, и музыку слушать – не грех.

В период революции 1905 года революционные демократы, защищая музыку и театр от нападок мусульманского духовенства, ссылались на Марджани. «Если у народа отнять его музыку, то он не выживет», – говорили его ученики, повторяя мысли учителя. Марджани хорошо знал творчество Хафиза, Саади, Омара Хайяма и других великих поэтов Востока и хотел, чтобы его земляки могли наслаждаться их поэзией. Многие татары благодаря ему впервые узнали их великие произведения.

Марджани пропагандировал среди татар и искусство живописи. Он обращается к истории ислама, чтобы объяснить, что запрет на это искусство давно не имеет никакого смысла. Мухаммед выступал против язычества и, боясь его возрождения, запрещал изображения живых существ. То, что было объяснимо исторически, сегодня стоит на пути к прогрессу и культуре, разъяснял Марджани.

Служители мусульманского культа строго преследовали и изображение человека на фотографии. Сам Марджани по просьбе Британского королевского общества фотографируется и посылает в Лондон свой портрет.

Принято считать, что труды Шихабетдина Марджани составляют примерно шесть-семь тысяч страниц рукописного текста. Они всё ещё полностью не изучены и не систематизированы. Среди них особое место занимает «Мостафад-эль ахбар…», главный труд его жизни, по сей день не утративший научной ценности – он остаётся достоверным источником по многим областям науки. Его справедливо называют уникальным исследованием по истории и культуре татар и других народов Поволжья. Для составления его Марджани привлекал и старинные рукописи, и фольклорные произведения, и воспоминания и письма различных людей, исследовал он также надписи на могильных камнях, старинные монеты, посуду.

2 января 1895 года на заседании Общества археологии, этнографии и истории профессор Н. Ф. Катанов так охарактеризовал «Мостафад-эль ахбар…»: «С точки зрения этнографии и истории произведение казанского учёного Шихаба Марджани является очень богатым по содержанию. Именно с этой стороны это произведение достойно того, чтобы его перевели на русский язык, а также и на другие европейские языки. Сведения автора о Болгарском и Казанском царствах даются в строгой научной форме». В 1895 году профессор Катанов помещает в «Казанском телеграфе» большую рецензию на это произведение. Он восхищается эрудицией автора в области истории и этнографии.

В этом труде проявился и нравственный облик учёного. В самом деле, немалое гражданское мужество требовалось в то время, чтобы резко критиковать методы обучения в медресе, как это делает Марджани во вступлении к своему сочинению. Говорит он в нём и об ответственности учёного перед обществом и своим народом.

Прогрессивная татарская интеллигенция всегда высоко оценивала научную и просветительскую деятельность Марджани.

В январе 1915 года демократическая татарская интеллигенция нелегально отмечала день рождения Шихаба Марджани. Почитатели учёного собрались в доме его сына. Писатель Фатих Амирхан говорил в тот вечер, что если бы Марджани с его талантом родился лет на 50 позже, он сумел бы сделать очень много. В то время, когда жил и работал выдающийся татарский учёный и мыслитель, наше общество ещё не было подготовлено принять и претворить в жизнь все те идеи и мысли, которые волновали Шихабетдина Марджани.

Марджани… считал, что для прогресса человеческого общества достаточно просвещения масс… Марджани был одним из первых просветителей татарского народа и многое сделал для того, чтобы пробудить сознание масс от вековой спячки, освободить разум от пут шариата. Именно с этой точки зрения должен он оцениваться историей. И несмотря на то что свои просветительские идеи он пытался осуществлять в рамках ислама, они в дальнейшем своём развитии приходили в острое противоречие с религиозными догмами. Многие реформы преподавания, введённые Марджани, после его смерти были отменены. Но его пример беззаветного служения науке и прогрессу остался в памяти поколений.

Выдающийся татарский поэт Габдулла Тукай в стихотворении, посвящённом его памяти, писал, что Марджани явился к своему народу, «подняв факел просвещения».

 
Рой недругов кольцом обвил его,
Но гений не был побеждён.
Он устремился далеко,
В дела и мысли погружён.
 

(Наука и религия. – 1979. – № 2)

Тукайның садәдил дусты

1914 елның июнь аенда Казан губерна жандармерия идарәсендә көтелмәгән ыгы-зыгы булып ала: яшерен агенттан идарәгә бер китап һәм китапка шәрех килеп төшә. Агент болай дип хәбәр итә: «Малмыж өязе Зур Сәрдек авылы мөгаллиме Сәгыйть Сүнчәләев мөселманнар арасында панисламистик пропаганда алып бара. Ул татарларга 1913 елда «Сабах» китапханәсендә Сәгыйть Сүнчәләев тарафыннан (!) чыгарылган «Әлмансур» дигән брошюра укый. Брошюра бик зарарлы юнәлештә…»

Сүнчәләев һәм «Әлмансур»… Чиновниклар өчен өр-яңа исемнәр кебек бу. Эшне каян башларга? Тентүдән! «1914 ел, 26 июнь, өяз исправнигына: Сәгыйть Сүнчәләевтә тентү уздырырга». Өяздән җавап: «Мөгаллим С. Сүнчәләевтә тентү уздырып булмады, ул Казанга киткән».

С. Сүнчәләй эзәрлекләүдән әнә шулай кача, әмма патша чиновникларына зур мәшәкать йөкләп калдыра. Өйрәнә торгач, Зур Сәрдек авылында «зарарлы брошюра укып» яткан мөгаллим С. Сүнчәләев белән XIX йөз немец шагыйре Г. Гейненың мәшһүр «Әлмансур» әсәрен тәрҗемә иткән С. Сүнчәләев икесе бер шәхес булып чыга. Аннан соң Гейнены өйрәнергә кирәк була. Панисламизмга бәйле рәвештә (!) Гейне исеме телгә керә.

Бу әсәр нәрсәсе белән куркыныч соң? Бөек Гейне анда Испанияне гарәпләрдән азат итү чорында гөнаһсыз кешеләрнең, гарәп культурасының кысылуы, һәлак булуы турында ачынып яза. Гейненың симпатиясе католиклар тарафыннан җәберсетелгән гарәпләр ягында. Гейне «тәре белән ярым ай» арасындагы канлы көрәшне туктату юлларын бер халыкның икенче халыкны изүендә түгел, бәлки милләтләрнең үзара дуслыгында күрә. Жандармерия Гейне һәм С. Сүнчәләй үткәргән нәкъ шул идеядән куркып кала да инде. Агентура да дөм надан түгел: бу әсәрдә сүз испаннар белән гарәпләр арасындагы көрәш турында барса да, эчтәлеге белән бүгенге көнгә ишарә ясый ул, ди…

Әйе, С. Сүнчәләй үзенең иҗатында бервакытта да тар милли кысалар эчендә торып язмады. Әдәбиятта ул гомумкешелек мәсьәләләрен, әхлак, намус, кешелек җәмгыятенең язмышы, бәхете яки трагедиясе мәсьәләләрен күтәреп чыкты. С. Сүнчәләй планета халыклары язмышына бик сизгер шагыйрь иде. Унынчы еллардагы Италия – Төркия, Балкан сугышлары мөнәсәбәте белән язган шигырьләрендә катлаулы халыкара хәлләрне тарихи-объектив аңлау дәрәҗәсенә кадәр күтәрелеп җитмәсә дә, Сүнчәләй канкойгыч сугышларга каршы кискен нәфрәтен белдерде, үзен тынгысыз гуманист буларак күрсәтте.

С. Сүнчәләй авыр идеологик көрәш елларында иҗат итте. Яңа революцион күтәрелеш елларында бер яктан великодержавчылык идеяләре, икенче яктан буржуаз милләтчелек шаукымы кыздырылып, эшчеләр арасындагы пролетар интернационализм рухына зарар салырга омтылыш ясалды. Мондый катлаулы рухи атмосфераны нечкә күңелле Сүнчәләй авыр кичерде. Мәсләге, кыйбла эзләве аны Тукайга таба этәрде. Татар демократик әдәбиятына кара көчләр һөҗүм иткән, шымчылык канат җәйгән ямьсез атмосферада С. Сүнчәләй XIX йөз шагыйре Яков Емельяновның «Әләк» шигырендә күтәрелгән усал тәнкыйтьне кабат яңарта. Мондый омтылыш аны, ихтимал, Тукай киңәше беләндер, рус шагыйре И. С. Никитинга алып килә, һәм 1911 елда ул Никитинның мәшһүр шигырен тәрҗемә итеп бастыра. (Игътибар итик: С. Сүнчәләйгә язган бер хатында Тукай болай ди: «Никитинның фитрый таланты, минемчә, Пушкиннан ким түгел».) С. Сүнчәләй, ихтимал, шул хаттан соң Никитинга мөрәҗәгать иткәндер?

 
Изгеләрчә тор, гыйбадәт кыл, җыла
Яки көл, аз уйна, шаула, йөр, дула —
Барыбер гайбәт гөнаһыңны табар,
Җәлладың ул, сүз белән башың чабар.
 
 
Ул ишек ачмас, ишек астан керер,
Таш эченнән, диңгез астыннан йөрер.
Бармы гайбең, юкмы – ул шаулап ятар,
Мәңгегә исмеңне таплар, пычратыр.
 

Соңгы строфада С. Сүнчәләй ирекле тәрҗемә алымына күчә һәм И. С. Никитин шигыренең бөтен мәгънәсен татар тормышына кайтарып калдыра.

1910–1911 еллар – С. Сүнчәләй белән Тукай арасындагы мөнәсәбәтләрнең иң якынайган чоры. Ике шагыйрь очрашып-күрешеп, озын төннәр бергә сөйләшеп уздырганнар, күп хат алышканнар. Саф күңелле, эчкерсез иптәшләр эзләгән Тукайның Казандагы таныш-белешләре арасында дуслар даирәсе ачыклана төшкән. Тукай инде теләсә кем белән түгел, ә халык бәхете өчен көрәшкә үзләрен чын күңелдән багышлаган язучы-журналистлар белән генә аралашкан. Болар – Г. Коләхмәтов, X. Ямашев, Ф. Әмирхан, Г. Камал кебек кешеләр. Әнә шулар янына 1910–1911 елларда яшь шагыйрь С. Сүнчәләй дә килеп кушыла.

1911 елның 15 ноябрендә язган хатында Тукай яңа дусты Сүнчәләйгә үзенең дөньяга карашларын ачып «эчен бушата». Мөселман-буржуаз җәмәгать эшлеклеләренең «Хөррият! Инсаният!» дип кычкырынып йөрүләрен тәнкыйть итә, анда Тукай милләтчеләр, сатлык җаннар, бушбугазлар белән тулы мохиттән С. Сүнчәләйне аерып куя. «Сине мин һәр тугърыда садәдил кеше таптым», – ди ул әлеге хатында.

С. Сүнчәләйнең әдәби мирасы байтак. Ул кыйммәтле мирасның бер өлешен Татарстан китап нәшрияты 1961 елда җыйнак кына бер китапчык итеп чыгарган иде. С. Сүнчәләйнең тулырак басмасын әзерләү, бастырып чыгару мәсьәләсен кузгатырга бик тә вакыт җиткән. Чөнки С. Сүнчәләй шагыйрь дә, тәрҗемәче дә, драматург та, ялкынлы публицист та иде.

Ниһаять, «Марсельеза» белән «Интернационал» җырларының беренче профессиональ тәрҗемәчесе иде…

1979

(Әдәбият һәм чынбарлык. – Казан, 1987)

Мәҗит Гафури

 
Җыеп караганда, алай бик зур
Төсле түгел гомрем йомгагы;
Сүтеп караганда, чак күренә
Аның бер ягыннан бер ягы.
 

Татар һәм башкорт халыкларының уртак язучысы, күренекле прозаигы һәм шагыйре Мәҗит Гафури үзенең тормыш юлы турында әнә шулай язды.

Галимнәр арасында М. Гафури татар язучысымы, әллә башкорт язучысымы дип бәхәсләшергә яратучылар бар. Мондый бәхәснең урынсыз һәм кирәксез икәнен исбат итеп торуга ихтыяҗ юк шикелле. Әмма бу бәхәснең төбендә бик зур һәм әһәмиятле бер мәгънә ята: «безнеке» дип, гадәттә, кыйммәтле, яхшы кеше турында сүз көрәштерәләр. Антик заманнан ук моңа мисал бар: сукыр Гомер бездә туган дип җиде шәһәр дәгъва кылган. Бу бәхәс әле дә хәл ителмәгән. Талантсыз булса, Гомер өчен бәхәсләшеп тормаслар иде…

Шагыйрьнең гомер йомгагы. Бу йомгак нинди җепләрдән җыйналды икән соң? Моны сүтеп, тикшереп карау кызыксыз булмас кебек.

Нәшриятларда М. Гафуриның әсәрләре ел саен басылып тормый, филология галимнәре дә аның иҗатын күптән инде төрле яклап өйрәнеп бетерделәр кебек. Хәлбуки М. Гафури узган тормыш юлын һәм аның иҗатын бүгенге яшь буын укучыларының хәтеренә төшергәләп тору комачау итмәс иде. Ул бит – үз заманында Г. Тукай, Ф. Әмирхан, Г. Камал, Г. Ибраһимов кебек язучылар белән бер сафта барган кеше. Ул шагыйрь дә, прозаик та, ялкынлы журналист та һәм җәмәгать эшлеклесе дә иде. Кулына каләм алганда коеп куйган үгет-нәсыйхәтче, мәгърифәтче язучы беренче рус революциясеннән соңгы реакция елларында әдәбиятта мөстәкыйль тавышлы, абруйлы бер әдипкә әйләнде.

Дөрес, язучының иҗаты каршылыксыз булмады, бу иҗат шома юлдан гына бармады. Шагыйрь һәрвакытта да, үзе әйткәнчә, иҗатында «изге юл» эзләде. Унынчы елларда Гафури иҗатында үткән тормышны идеаллаштыру, милләт мәсьәләсендә фикер йөрткәндә төрле буржуаз агымнар, шаукымнар йогынтысына бирелеп алу кебек авыр моментлар булды. Әмма, каршылыкларны җиңә-җиңә, иҗатын алга таба үстерү, иҗатының революцион практика белән тыгыз бәйләнештә булуы Гафурины һәр кыенлыктан «изге юл» га чыгарып килде. Бу юл аны чикләнгән мәгърифәтчелек карашларыннан критик реализмга, алга таба социалистик реализмга алып чыкты.

Ул 1880 елның 1 августында (иске стиль белән 20 июльдә) Уфа губернасы Эстәрлетамак өязе Җилем-Каран авылында хәлфә гаиләсендә дөньяга килә. Әтисе Нургани хәлфәнең тормышы шактый авыр була. «Тәрҗемәи хәлемнән өземтәләр» дигән язмасында Гафури үзе бу турыда болай яза: «Ул вакытларда безнең гаилә тормышы бик авыр һәм өс-башларыбыз сәләмә булуын әле дә исемдә саклыйм. Безнең өйдә арыш икмәге бик кадерле санала, чәй урынына күп вакыт юкә чәчәге яки мәтрүшкә эчелә, җәй көннәре итле аш урынына арыш чумары салган балтырган үрәсе ашала, аның да катыгы иркен тормышлы күршеләрдән алынган була иде. Шуларны искә алсам, хәзерге көндә анкета язганда, «Мин – ярлы крестьян баласы…» дип язсам, хаклыдырмын төсле булам…»

Нургани хәлфә улына бик кечкенәдән төрки сабагы өйрәтә. 8–9 яшьләрендә инде кечкенә Мәҗит, төрки сабагын үзләштереп, гарәп телен өйрәнүгә күчә. Бераздан әтисе аны шул яктагы Үтәш мәдрәсәсенә укырга җибәрә. Туган йортыннан аерылып, чит авылда укып ятуын малай бик авыр кичерә. Ул арада Җилем-Каранда аның әтисе һәм әнисе үлеп китәләр. Малайның өеннән ярдәм туктагач, ул, баерак шәкертләргә хезмәт күрсәтеп, тамагын туйдыра башлый. Үтәш мәдрәсәсеннән кайткач, ул үз авылларында яшәп карый, бераздан Уфага китә, әмма, йорттан ярдәм килерлек булмагач, аннан кайта. Уфадан ул Кыйшкый дигән авылга кайтып, мәдрәсәгә урнаша һәм, ярты ел чамасы укыгач, үз авылына кайта.

Язучының иҗат биографиясенә аның туган ягы, туган туфрагының йогынтысы бәхәссез. Кырлай урманы Тукайга, Рязань каеннары, Ока буендагы печән кибәннәре Сергей Есенинга нинди илһам биргән булса, М. Гафурига да Агыйдел һәм Җилем елгалары тирәсендәге сихри табигать балачактан ук поэтик азык биргәннәр. Уралның ерактан күренгән чал кыялары, кыя өсләреннән күккә мәһабәт күтәрелгән бөркетләр, бөдрә куаклар белән чигелгән иксез-чиксез болыннар, әкияттәге серлелеккә ия булган тау куышлары Җилем-Каран авылында туган малайның рухи дөньясына зур тәэсир ясаганнар; сизгер күңелле уйчан малайда акрынлап җиргә һәм хезмәт кешесенә гашыйк булган шагыйрь өлгереп килгән. Ярлы авыл хәлфәсе улы Мәҗитнең хыялында үз якларының гаҗәеп иркен болыннары, сулары, галибанә табигать матурлыгы белән берлектә, халыкның тирән, чал тарихына таба юл сузыла – шундый гүзәл табигать шартларында яшьтән ата-бабаларының борынгы тарихын күз алдына китерү теләге туа.

М. Гафури эшчеләр дөньясы белән бик яшьли таныша. Мәдрәсәләрдә белем күтәрү белән беррәттән, ул сезонлы эшләрдә катнаша. Унсигез яшенә җиткәндә, ул инде «Лабашты», «Зигәзи», «Француз» кебек Урал заводларында эшләп, зур мәктәп узган егет була.

1898 елда М. Гафури шул чор өчен мәшһүр Троицк мәдрәсәсенә (Зәйнулла ишан карамагындагы «Мәдрәсәи Рәсүлия») укырга килә. Анда кышын хәллерәк шәкертләргә хезмәт күрсәтеп, җәен алтын приискаларында, разведкада, казах һәм рус байларының хуҗалыкларында, тире фабрикаларында эшләп «белемен күтәрә». «Рәсүлия» мәдрәсәсендә укыганда, ул андагы тәртипләрдән риза булмый һәм ишанчылык, мөритчелектән көлеп, көйле бер әсәр дә яза. Шулай да Троицкидагы тормышы бушка узмый: Троицк – күпмилләтле, күп вак кибетле, күп һөнәрчеле (тиречеләр, тегүчеләр, йон-ябага җыючылар, вак тартмачылар), мәдрәсәле һәм, ниһаять, ишанлы шәһәр. Троицк – мәчетләр һәм казылык кибетләре, спекулянтлар, алдаучы һәм алданучылар тулы базарлар шәһәре. Әмма күпчелеге хезмәт ияләреннән, фәкыйрь шәкертләрдән торган шәһәр. Троицк – Азия белән эчке Россия сәүдә юлындагы капка. Мәҗит шәкертнең дөньяга карашлары әнә шул «капка» да формалаша башлый. Яшь, укуга сәләтле егет берничә елдан үзенең «Ишми ишан капкасы» аркылы узачагын әлегә белми…

Троицк мәдрәсәсендә укыганда, Гафури тагын бер тормыш мәктәбен уза: җәйләрен ул, казах-кыргыз даласына чыгып, бай балаларын укытып йөри. Шул ук елларда язучылык эшенә дә ныклап керешә. «Фәкыйрьлек белән үткән тереклек» хикәясе һәм «Себер тимер юлы» дигән шигыре әнә шул чорда языла. Дөрес, аның бу чорда язган әлеге әсәрләрендә мәгърифәтчелек чикләнгәнлеге үзен бик нык сиздерә. Гафури мәгърифәтнең алга китүе, культураның үсүе белән барлык кеше дә бәхетле булыр дип әле чын күңелдән ышана. Моның сәбәпләрен аңлау кыен да түгел: аның бу дөньяда бөтен күргәне – наданлык, культурасызлык.

Дөньяны инде байтак гизгән Гафуриның суфичылык белән сугарылган Троицк мәдрәсәсеннән күңеле кайта. 1905 елның август аенда ул «Буби» мәдрәсәсенә килә, әмма, андагы гомуми атмосфераны ошатмыйча (бай балалары күп була), Казанга юл тота. Казанга ул 1905 елның августында килеп, кышны шунда уздыра. Гафуриның «Мөхәммәдия» дә укыган чоры революциянең күтәрелгән көннәренә туры килә. Шәкертләр күтәрелү дулкыны, уяну хәрәкәте шагыйрьгә көчле тәэсир ясый, һәм ул «Яшь гомерем» исемле шигырь мәҗмугасын тәмамлап басарга бирә. Моннан тыш, яңа ачылган матбугатта – «Йолдыз», «Казан мөхбире» кебек газеталарда – шигырьләр, мәкаләләр бастыра. Иҗтимагый-политик тормыштагы һәрбер яңалык бу көннәрдә аңа зур тәэсир ясый. Патшадан ниндидер льготалар көтү һәм 17 октябрь манифестына ышану кебек конституцион иллюзияләрдән ул тиз арына. Шагыйрь эзләнүләр, уйланулардан соң революцион көрәшне яклау, дәвам итү, алга таба үстерү позициясенә баса. Аның самодержавие режимына карата мөнәсәбәте «1906 елдан 1907 елга васыять», «Җиденче елның җавабы» шигырьләрендә аеруча ачык чагылган. Бу шигырьләрнең аерым юлларын укып, шагыйрьнең кыюлыгына хәйран каласың! Шагыйрьгә мондый кыюлык һәм политик зирәклек каян килгән? Әле күптәнмени Гафури татар әдәбиятында урын алган дистәләгән үгет-нәсыйхәтче язучыларның иң беренчесе, иң күренеклесе иде, әле күптәнмени Гафури татар милләтенең артталыгын халыкның грамотасыз булуында һәм халыкның ачлык-ялангачлыгын аның һөнәрсез, культурасыз булуында күрә иде. Ә хәзер «1906 ел» менә ниләр әйтә:

 
Искә алдык гаҗиз булган бик күп ачны,
Киемнән мәхрүм булган ялангачны,
Бер елда ушбу эшләр аз түгелдер,
Җиңел түгел тиз аудару зур агачны.
 

Әйе, «агач» чыннан да зур иде, Романовлар династиясе, халык канын эчеп, 300 ел буенча тәхеттә башбаштаклык итте һәм «1907 ел» узган «1906 ел» га болай дип җавап бирә:

 
Сарыф кылдың яхшы юлда бик күп көчне,
Моннан соң тапшырдыгыз безгә эшне,
Үзегезгә бик мәгълүм зур «кеше» гә
Хәл кадәре батырырбыз үткен тешне.
 

Шагыйрьнең башына килеп тә карамагандыр: нәкъ дүрт ел үткәч, бу шигырьләр белән жандармерия офицерлары, чиновниклар, цензорлар, губернатор канцеляриясе, тагын әллә кемнәр, әллә кемнәр шөгыльләнәчәк. Бу шигырьләр турындагы язмалар белән жандармерия канцеляриясендәге папкалар тулачак, бер оешмадан икенче оешмага кәгазь ташып, яшерен почта йөртүчеләр аяктан калачак.

Җиденче, сигезенче, тугызынчы еллар – Гафуриның Уфада торып актив иҗат иткән еллары. 1909 елның августында Гафури – инде танылган шагыйрь – Зөһрә исемле кызга өйләнеп, гаилә тормышы корып җибәрә. Әмма унынчы елларның башында Гафурига патша администрациясеннән бик күп җәфа күрергә туры килә.

Шул ук елны Россиянең Эчке эшләр министрлыгы янында Дин эшләре департаменты директоры җитәкчелегендә махсус киңәшмә оештырыла. Бу киңәшмәдә Эчке эшләр министрлыгы, халык мәгарифе һәм православие диненең үзәктәге һәм урындагы вәкилләре катнаша. Махсус киңәшмә Россия мөселманнары арасындагы прогрессив хәрәкәткә каршы көрәшүне үзенең программасына нигез итеп ала. Моның мәгънәсе, әлбәттә, тирәндәрәк: патша властьлары яңа революцион күтәрелештән куркып калалар һәм, ничек кенә булмасын, Россия халыклары арасындагы интернационализмга омтылышны бастырырга, сүндерергә тырышалар. 1911 елның башында патша властьлары Казан, Оренбург, Вятка, Саратов, Әстерхан губерналарында «профилактика» уздыралар. Татар интеллигенциясе булган төбәкләрдә, китапханә, нәшрият, китап кибете, мәктәп, мәдрәсәләрдә, язучы, журналист, алдынгы карашлы мулла, мөгаллимнәрнең өйләрендә бер төн эчендә кинәт тентү ясыйлар. Бик күп татарлар – алдынгы карашлы мөгаллимнәр, муллалар, шәкертләр, студентлар кулга алына, уку йортлары тар-мар ителә. С. Рәмиев, Җ. Вәлиди, Ф. Кәрими, Р. Фәхреддинев кебек язучыларның өйләрендә тентү уздыралар. Жандарм идарәләренә тау-тау дәфтәрләр, китаплар, хатлар, альбомнар, кулъязмалар озатыла, һәм бу материалны өйрәнү, сөзү, сыгу башлана. Сөзеп чыкканнан соң нәрсәләр аерып алына соң? Беренче чиратта – М. Гафуриның «Милләткә мәхәббәт» исемле шигырьләр җыентыгы. Әйтергә кирәк, Гафуриның бу китабы тентү нәтиҗәсендә генә килеп кергән әйбер түгел. Китап жандармериягә башка юл белән дә килеп керә. Вятка губернасы Малмыж өясе Түнтәр авылы ишаны Ишмөхәммәт Динмөхәммәтев тә бу китап белән таныш булган. Казан арты авылларының бөтен мәхәлләсе, мәктәбе, мәдрәсәсе Ишми ишанның йогынтысын, көчен сизеп, тоеп яшәгән. 1911 елда, тентүләр куерган бер чорда, Ишми ишан Казан арты авылларындагы яңа карашлы муллалар, мөгаллимнәрнең исемлеген төзеп, жандармериягә җибәрә, һәм боларның барысын да кулга алалар. Уфада яшәгән Гафури Түнтәр ишаны белән язмыш очраштырыр дип башына да китермәгәндер. Әмма Гафуриның китабы Түнтәргә барып җитә. Ишми ишан Түнтәрдән Казанга йөргән егетләр аркылы үзенең шәһәрдәге танышына үтенечен белдереп тора: нинди яңа китаплар бар, алып җибәр, ди. «Милләткә мәхәббәт» китабы әнә шулай Ишми кулына килеп керә. Гафуриның китабын Ишми ишан кулына карандаш тотып укый. Укый һәм хәйран кала… Бу ни эш? Яңа ысулчылар кая баралар? Цензура нәрсә карый? Һәм карандаш белән чуарланган бу китапны Ишми Вятка губерна жандарм идарәсе начальнигының Сарапул өязе буенча ярдәмчесе ротмистр Будагоскийга озата, Будагоский исә үз чиратында китапны Казанга җибәрә: бездә чыккан түгел, үзегез хәл итегез, янәсе. М. Гафуриның Ишми ишан кулы белән «төзәтелгән» китабының экземпляры тарих өчен әнә шулай сакланып кала.